გთავაზობთ მღვდელი ვლადიმირ ხულაპის ნაშრომის ”კალენდრული და პასქალური რეფორმა: ისტორია და თანამედროვეობა” ქართულ თარგმანს. ავტორი სტატიაში მოკლედ, მაგრამ საკმაოდ დეტალურად, ეხება ისეთ მნიშვნელოვან საკითხებს, როგორიცაა იულიუსის, გრიგორიუსის და შესწორებული იულიუსის კალენდრები თავისი ცდომილებებით, პასქალია და ქრისტიანული პასქალური ცხრილები, პირველი მსოფლიო კრება და კალენდრული საკითხი კრების შემდეგ, და დასასრულს ეს ყველაფერი განხილული იქნება თანამედროვეობის ჭრილში.
მღვდელი ვლ. ხულაპი გახლავთ რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის სანკტ-პეტერბურგის მართლმადიდებლური სასულიერო აკადემიის პრორექტორი (http://www.spbda.ru/), დოქტორი ღვთისმეტყველებაში (რეგენსბურგი, გერმანია).
სტატია გამოქვეყნებული იყო ჟურნალში "Церковный вестник", СПб, No. 3 за 2002 г და მისი დედანი განთავსებულია შემდეგ ბმულზე: http://www.pagez.ru/jc/033.php
სტატიის ქართულ თარგმანზე სათანადო უფლებები ავტორისაგან აღებულია. სპეციალურად ჩვენი ბლოგისთვის სტატია თარგმნა დიაკვანმა ირაკლი (ერეკლე) წაქაძემ.
კალენდრული და პასქალური რეფორმა: ისტორია და თანამედროვეობა
UNESCO-ს მონაცემების მიხედვით, დღევანდელ დღეს ჩვენს პლანეტაზე მოქმედებს დაახლოებით 40 კალენდარი - როგორც ”სამოქალაქო” ასევე რელიგიური. თითოეულ მათგანს შექმნისა და განვითარების საკუთარი ისტორია გააჩნია, თუმცა უმეტესობას ჩვენთან არანაირი შეხება არა აქვს და, შესაბამისად, ჩვენთვის ისინი უფრო აბსტრაქტული ხასიათისაა, წარმოადგენენ რა ინტერესს მხოლოდ მკვლევარებისათვის. მართლმადიდებლებისათვის კი დიდ მნიშვნელობას წარმოადგენს იულიუსის კალენდარი და ალექსანდრიული პასქალია, და ამავე დროს მათი ”რეფორმების” საფუძველზე მიღებული ის ცვლილებები, რომლებსაც ადგილი ჰქონდა ბოლო ოთხი საუკუნის განმავლობაში. ესენია: გრიგორიუსის კალენდარი და პასქალია, და ე.წ. ” შესწორებული იულიუსის” კალენდარი.
როდესაც გვსურს გავიგოთ ამა თუ იმ წლის აღდგომის თარიღი საეკლესიო კალენდარში, პრაქტიკულად არც ერთი ჩვენთაგანი არ უფიქრდება თუ საიდან წარმოიშვა ეს თარიღი. ჩვენი პასქალია იმდენად თავისთავადად გვეჩვენება, რომ არც კი ვსვამთ შეკითხვას თუ როგორ წარმოიშვა და განვითარდა იგი. შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ კალენდარი და პასქალია დროში უცვლელი და გაყინულია, თუმცა ზემოთ ხსენებული ყველა სისტემა კი არ შექმნილა თავისთავად, არამედ ეს იყო შედეგი წინამორბედი პრაქტიკის ცვლილებისა, ანუ ”რეფორმისა”. თანამედროვე დროს სიტყვა ”რეფორმა”-ს გააჩნია ნამდვილად გამოკვეთილი უარყოფითი დატვირთვა, მაგრამ თუ ვერ გავერკვიეთ თუ რატომ ჰქონდა ადგილი ამ ცვლილებებს, მაშინ ჩვენ ვერ გავიგებთ არსს იმ კალენდრული და პასქალიის გამოცდილებისა, რომლის დამცველებიც ვართ. იმისათვის, რომ უფრო უკეთ გავერკვიოთ ყოველივე ამაში, მოდით გავჩერდეთ ჯერ კალენდრულ და მერე პასქალიის რეფორმაზე. დასასრულს შევეხებით რამოდენიმე საკითხს, რომელიც თანამედროვეობას უკავშირდება.
3 კალენდრული რეფორმა: იულიუსის, გრიგორიუსის და შესწორებული იულიუსის
კალენდარი არის დროის დიდი მონაკვეთების აღრიცხვის სისტემა, რომელიც დაფუძნებულია ცის ხილული სხეულების პერიოდულ მოძრაობაზე. კალენდრის ძირითადი საზომი ერთეულებია წელი, თვე, კვირა, დღე. მზის წელიწადი განისაზღვრება როგორც დროის შუალედი, რომელიც თითქმის უტოლდება დედამიწის მზის ირგვლივ ერთხელ შემოვლის პერიოდს. ამის გამოთვლა ეფუძნება იმას, რომ დედამიწის ორბიტაზე მოძრაობა აისახება ცაზე მზის ხილულ მოძრაობაზე. არსებობს მზის რამოდენიმე წელი: სიდერიული (ვარსკვლავიერი), დრაკონული, ანომალური. თუმცა ყველაზე მნიშვნელოვანი როლი კაცობრიობის ისტორიაში ითამაშა ტროპიკულმა წელმა, რაც წარმოადგენს დროის მონაკვეთს, რომლის განმავლობაში ჭეშმარიტი მზის ცენტრი მიმდევრობით ორჯერ გაივლის გაზაფხულის ბუნიობის შესაბამის წერტილს ცაზე. მისი ხანგრძლივობაა 365.242199 დღე. ეს არ არის მთელი რიცხვი და, შესაბამისად, 365 დღის მერე რჩება ნაშთი ხანგრძლივობით 5ს. 48წთ. 46.0 წმ.
ადამიანი მიჩვეულია იფიქროს მთელი რიცხვებით, ამიტომაც საჭირო გახდა შექმნილიყო ისეთი კალენდრული სისტემა, რომელიც დროის ზემოთ ხსენებული მონაკვეთის პრაქტიკაში განხორციელებას მხოლოდ მთელი რიცხვების გამოყენებით მოახდენდა. ცხადია, რომ ძირითადი მოთხოვნილება კალენდრული სისტემის გამოყენებისა არის მისი სიზუსტე და სიმარტივე. ეს ორი ასპექტი საფუძვლად უდევს ნებისმიერი კალენდრული სისტემის შექმნას თუ გაუმჯობესებას, თუმცა ამ ამოცანის ამოხსნისას სერიოზული პრობლემის წინ ვჩნდებით. ეს გამოიხატება იმაში, რომ თუ ჩვენ გვსურს მივაღწიოთ დიდ სიზუსტეს, მაშინ უნდა შევქმნათ უფრო რთული კალენდრული სისტემა, და პირიქით – რაც უფრო ”მარტივია” კალენდარი, მით უფრო დიდია მისი ცთომილება.
ამ თეზისის ნათელი ილუსტრაციაა კალენდრის სამი ძირითადი რეფორმა. ყველაზე მარტივი და გასაგები, ალბათ, იყო ეგვიპტური კალენდარი, იულიუსის კალენდრის წინამორბედი. ეგვიპტელბმა აარჩიეს ყველაზე მარტივი და ცხადი გამოსავალი: მათ წელთაღრიცხვაში იყო 365 დღე. მაგრამ, ასეთი სიმარტივე მიღებული იქნა სიზუსტის ხარჯზე. ტროპიკული წლის ხანგრძლივობა, როგორც უკვე იყო აღნიშნული, წარმოადგენს 365.2422 დღეს და შესაბამისად, ამ კალენდარის ცდომილება იძლეოდა ერთი დღის ”დაგროვებას” ყოველ ოთხ წელიწადში (1/(365.2422 - 365)~=4). ასეთ სისტემაში რომელიმე ფიქსირებული თარიღი (მაგალითად, გაზაფხულის ბუნიობა) თანდათანობით გადაადგილდებოდა და ”ხეტიალობდა” კალენდარში, ინაცვლებდა რა გაზაფხულიდან ზაფხულზე, შემოდგომაზე, ზამთარზე და, 1460 წლის განმავლობაში სრული ციკლის შესრულების შემდეგ, ბრუნდებოდა თავის საწყის წერტილში.
ასეთი კალენდარი იყო ძალიან მოუხერხებელი, და ამიტომ რომის იმპერატორმა იულიუს კეისარმა მეცნიერ სოზიგენის რჩევით მოახდინა კალენდრული რეფორმა, რომელიც ძალაში შევიდა ჩვ. წ.-მდე 45 წლის 1 იანვარს. ამ კალენდარმა მიიღო მისი სახელწოდება – იულიუსის კალენდარი. მისი განხორციელება მოხდა ნაკიანი დღეების სისტემის გამოყენებით, რომელსაც ადგილი ჰქონდა ყოველ მე-4 წელიწადში. ანუ, რეფორმა ჩატარდა ეგვიპტური სისტემის ხელოვნური გართულების გზით. ბუნებრივია, რომ სუფთა ასტრონომიული თვალსაზრისით შეუძლებელია ერთ წელიწადში იყოს 365, და მეორეში – 366 დღე. მაგრამ, ასეთი სქემატური გადაწყვეტილებით შესაძლებელი გახდა 365.2422 წილადთან უფრო ზუსტი დაახლოვება, ვინაიდან იულიუსის წლის ხანგრძლივობა არის 365 + 1/4 = 365.25 დღე. თუმცა ეს გაუმჯობესება იყო ისევ და ისევ მიახლოვება, რადგან იულიუსის კალენდრის უზუსტობა წარმოადგენს 1 დღეს 128 წლის განმავლობაში (1/(365.25 – 365.2422) ~=128). ეგვიპტურ კალენდართან შედარებით სიზუსტის 30-ჯერ მეტად გაზრდა იყო საკმარისი საფუძველი იმისა, რომ აღარ გაერთულებინათ კალენდრის სტრუქტურა და რომ მხედველობაში არ მიეღოთ ეს ცდომილება. ალბათ, სოზიგენი ვერ წარმოიდგენდა, რომ მისი კალენდრით კიდევ რამოდენიმე ათასწლეულის განმავლობაში ისარგებლებდნენ.
დროთა განმავლობაში უფრო და უფრო ნათელი ხდებოდა, რომ არც ეს კალენდარი იყო ზუსტი. არ იყო საჭირო ადამიანი ყოფილიყო დიდი ასტრონომი, რომ დაენახა გაზაფხულის ბუნიობის თარიღის თანდათანობითი გადმონაცვლება უფრო და უფრო ადრეულ თარიღებზე. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ფაქტი შემჩნეული იყო საკმაოდ ადრე, ახალი გაუმჯობესების პრაქტიკული მცდელობა იწყება მხოლოდ მე-13 საუკუნიდან, როდესაც დასავლეთში ასტრონომიის მიმართ გაჩნდა ახალი ინტერესი. ეს ცდომილება შემჩნეული იყო აღმოსავლეთშიც, სადაც გრიგორ ნიკიფორმა და ისააკ არგირმა, მე-14 საუკუნის ბიზანტიელმა ავტორებმა, თავის ნაშრომში მიუთითეს ამ ცდომილებაზე. მაგრამ ბიზანტიელები არ გვთავაზობდნენ რაიმე ცვლილებებს, ვინაიდან 1492 წელს სამყაროს დაარსებიდან 7000 წელი სრულდებოდა და მორწმუნეები, რომლებიც მაცხოვრის მეორედ მოსვლის მოლოდინში იყვნენ, არ წუხდნენ დროებითი კალენდრული რეალობის გაუმჯობესებით.
კალენდრული რეფორმის მომხრეების ხმები დასავლეთში მე-16 საუკუნისათვის უფრო და უფრო ძლიერდებოდა. ამიტომ დაახლოებით 1573 წელს რომის პაპმა გრიგორიმ შექმნა სპეციალური კომისია, რომელმაც ათწლიანი მუშაობის შემდეგ პაპს წარუდგინა ”ორმაგი” რეფორმის პროექტი: პასქალიის (რაზეც ქვემოთ ვისაუბრებთ) და კალენდრული რეფორმა. შემოთავაზებული იყო ნაკიანი დღეების უფრო გართულებული სისტემა: 400 წლის განმავლობაში მათი რაოდენობა მცირდებოდა 3-ით, ანუ ყოველ 400 წელიწადში 100, 200 და 300 წლები არ უნდა ყოფილიყო ნაკიანი, ხოლო მე-400-ე წელი რჩებოდა ნაკიანად. ამ კალენდრის გამოყენება ძალაში შევიდა 1582 წელს პაპის დადგენილებით "Inter gravissimas" [1]. კალენდრის რეფორმა შემდეგნაირად განხორციელდა: იმ წელს 10 დღე ”მოაშორეს” და 4 ოქტომბერს პირდაპირ მოსდევდა 15 ოქტომბერი. ამის შედეგად მიღებული იყო კიდევ ერთი დაახლოება ტროპიკული წლის ხანგრძლივობასთან: 365 + 97/400 = 365.2425, ანუ ამ კალენდრის ცდომილებას წარმოადგენდა 1 დღე 3333 წლის განმავლობაში (1/(365.2425 – 365.2422) ~=3333). იულიუსის კალენდრული რეფორმისაგან განსხვავებით, ეს იყო ეკლესიური რეფორმა, უფრო მეტიც, კათოლიკური რეფორმა, ვინაიდან მას საფუძვლად ედო სურვილი დაბრუნებოდნენ არც თუ ისე სწორად გააზრებულ ალექსანდრიული პასქალიის საფუძვლებს. ეს დადგენილება მიმართული იყო მხოლოდ ევროპის კათოლიკე მმართველებისათვის, მასში არ იყვნენ ნახსენები არც მართლმადიდებლები და არც პროტესტანტები, რომლებზეც ეს დადგენილებები არ ვრცელდებოდა და რომლებთანაც არც კონსულტაციებს ჰქონდა ადგილი. დღევანდელ დღეს განსხვავება იულიუსის და გრიგორიუსის კალენდრებს შორის შეადგენს 13 დღეს, და ის გაიზრდება 14 დღემდე 2100 წელს, რომელიც იულიუსის კალენდრის მიხედვით იქნება ნაკიანი, ხოლო გრიგორიუსის კალენდრის მიხედვით კი - ჩვეულებრივი.
კიდევ ერთ მნიშვნელოვანი გაუმჯობესების და ამავე დროს კალენდრული სისტემის გართულების მცდელობას ადგილი ჰქონდა 1923 წელს, როდესაც კონსტანტინეპოლში ჩატარდა მართლმადიდებელი ეკლესიების თათბირი. დღევანდელობაში ფართოდ არის გავრცელებული მცდარი წარმოდგენა, რომ თითქოს ამ თათბირზე მიღებული იყო გრიგორიუსის კალენდარი. არადა ამ თათბირის მონაწილეებმა მიიღეს ე.წ. იულიუსის შესწორებული კალენდარი. მისი პერიოდია 900 წელი, რომლის განმავლობაში ნაკიანი წლების რაოდენობა მცირდება 7-ით. ამ კალენდრით მიღებული წლის ხანგრძლივობაა 365 + 218/900=365.24222, ანუ ამ კალენდრით 40000-ზე მეტი წლის განმავლობაში მოხდება 1 დღიანი ცდომილების დაგროვება. ამ რეფორმას მოყვა ბერძენი ”მეძველსტილეების” განხეთქილება, რომლებმაც უარი თქვეს მიეღოთ ეს სიახლე.
ნაკლებად ცნობილია ის ფაქტი, რომ ეს კალენდარი (უფრო სწორედ კი, სამოქალაქო “გრიგორიუსის” სტილი) რუსულ მართლმადიდებლურ ეკლესიაში ფორმალურად შემოღებული იყო წმ. პატრიარქ ტიხონის მიერ 1923 წლის 2 (15) ოქტომბერს. მაგრამ ამას მრევლში მოყვა ვნებათა ღელვა (თუმცა მოსკოვის თითქმის ყველა სამრევლომ მიიღო ეს დადგენილება), და ამიტომ წმ. პატრიარქმა ტიხონმა 26 ოქტომბერს (8 ნოემბერს) გამოსცა განკარგულება: ”ახალი სტილის საყოველთაო და აუცილებელი შემოღება საეკლესიო ხმარებაში დროებით გადაიდოს”. ასე რომ ”ახალი” სტილი რუსულ მართლმადიდებელ ეკლესიაში მხოლოდ 24 დღის განმავლობაში მოქმედებდა.
დღევანდელ დღეს რუსული, იერუსალიმის, საქართველოს და სერბული ეკლესიები და ამავე დროს მონასტრები ათონზე უძრავი დღესასწაულების დასადგენად იყენებენ იულიუსის კალენდარს. ყველა დანარჩენი ადგილობრივი ეკლესია კი – შესწორებულ იულიუსის კალენდარს, რომელიც 2800 წლამდე მთლიანად ემთხვევა გრიგორიუსის კალენდარს.
ამდაგვარად, კალენდართან დაკავშირებული სიტუაცია, როგორც უკვე განვიხილეთ, საკმაოდ რთული იყო. ახლა განვიხილოთ, თუ რა ხდებოდა პასექის დღის დადგენის ირგვლივ.
პასექის გადატანა კვირადღეზე
უფალი ჩვენი იესუ ქრისტე თავისი მიწიერი ცხოვრების დროს მონაწილეობას ღებულობდა იუდეველთა დღესასწაულებში (იოანე 2, 13-25, 5, 1-47) და ამაღლების მერე მის მაგალითს მიყვებოდნენ მოციქულებიც (საქმე 2,1; 20,16). ამიტომ, ყველაზე ადრეულ ლიტურგიკული წეს-ჩვეულებას წარმოადგენდა ქრისტიანების მიერ პასექის აღნიშვნა 14 ნისანის დღეს, ანუ ზუსტად იმავე დღეს, როდესაც ებრაელები აღნიშნავდნენ თავიანთ დღესასწაულს. ამ პრაქტიკას დიდი ხნის განმავლობაში მისდევდნენ რომის პროვინციის – ასიის ქრისტიანები, რომლებსაც მეცნიერებაში დაერქვათ მეათთოთხმეტელები (მთვარის თვის მე-14 დღე). მათი პრაქტიკა არ იყო უბრალოდ ”იუდეველობა”, არამედ მას ჰქონდა ღრმა ღვთისმეტყველური საფუძველი რადგან ამ დღეს იუდეველებიც და ქრისტიანებიც ელოდებოდნენ მესიის მოსვლას [2]. ასიელების მარხვა ხასიათდებოდა როგორც ”მარხვა ერიდან (ანუ იუდეველებიდან) გზააბნეული ძმებისათვის”, რომლებიც ამ დროს ზეიმობდნენ თავის დღესასწაულს [3]. დანარჩენ ეკლესიაში კი ჩატარდა პირველი მნიშვნელოვანი პასქალური ”რეფორმა”: უფლის აღდგომის დღესასწაული უნდა აღენიშნათ პირველივე კვირა დღეს მე-14 ნისანის მერე. ამ ცვლილებასაც ჰქონდა თეოლოგიური საფუძველი, ოღონდ უფრო ”ისტორიული”: სახარების თანახმად ქრისტე აღდგა ”პირველ დღეს შაბათის მერე”, ანუ კვირადღეს (მათე 28,1), ხოლო ამ დღის წინ მარხვა პარასკევსა და შაბათ დღეს ეძღვნებოდა უფლის ჯვარზე სიკვდილის გახსენებას [4]. ორივე პრაქტიკას, რასაკვირველია, ჰქონდა არსებობის უფლება, თუმცა ასეთი მდგომარეობა მორწმუნეთა წრეში იწვევდა დაბრკოლებას.
უფლის აღდგომის დღესასწაულის აღნიშვნის განსხვავებული თარიღები განსჯის საგანი პირველად 155 წელს გახდა, როდესაც წმ. პოლიკარპე სმირნელი ეწვია რომაელ ეპისკოპოსს ანიკეტს. შეთანხმება ამ საკითხთან დაკავშირებით მიღწეული არ იყო, ვინაიდან ორივე მხარეს სურდა შეენარჩუნებინა თავისი პრაქტიკა [5]. მიუხედავად ამისა, ეკლესიური ურთიერთობა არ იყო გაწყვეტილი – ორივე ეპისკოპოსმა ჩაატარა ევქარისტიული ღვთისმსახურება ქრისტეში თავისი ერთიანობის დასამოწმებლად. ეს ამავე დროს იყო დასტური იმისა, რომ აღდგომის თარიღის ირგვლივ არსებული საკითხი არ არის დოგმატური ხასიათის და ეს არ შეიძლება იყოს ეკლესიური განხეთქილების საბაბი.
თუმცა ამ ორი პრაქტიკის ასეთი მშვიდობიანი თანაარსებობა დიდხანს არ გაგრძელებულა და მალე ადგილი ჰქონდა სერიოზულ კონფლიქტს, რომლის ინიციატორი რომი იყო. 195 წელს რომის ეპისკოპოსმა ვიქტორმა (189-198) მცირეაზიელებისაგან მოითხოვა აღდგომის დღის აღნიშვნა მთელ ეკლესიასთან ერთად, წინააღმდეგ შემთხვევაში ის მათ ეკლესიიდან დაყენებით დაემუქრა. ამაზე პოლიკრატ ეფესელმა მიწერა მას ეპისტოლე, სადაც უხსნიდა ამ ტრადიციის სისწორეს, აკავშირებდა რა მას მოციქულების სახელთან. მცირეაზიელების აზრით რომაული პრაქტიკა წარმოადგენდა ”სიახლეს”, ”რეფორმას”. მიუხედავად ამისა ეპისკოპოსმა ვიქტორმა ისინი ევქარისტული თანაზიარებიდან დააყენა.
რომის ეპისკოპოსის ასეთმა მკაცრმა პოზიციამ დაიმსახურა პროტესტი თვით იმათგანაც, ვინც აღდგომას დღესასწაულობდა რომაული ტრადიციით. ასე მაგალითად წმ. ირინეოს ლიონელმა მიწერა ეპისკოპოსს ვიქტორს, სადაც იგი მას ურჩევდა შეენარჩუნებინა მშვიდობა იმათთან ვინც აღდგომას აღნიშნავდა ნისანის მე-14 დღეს. წმინდანის აზრით განსხვავება აღდგომის დღის აღნიშვნათან დაკავშირებით ყოველთვის არსებობდა, მცირეაზიელები ინახავდნენ უფრო ძველ ტრადიციას და ევქარისტული კავშირის შეწყვეტა წეს-ჩვეულების გამო არ შეიძლებოდა.
ებრაული კალენდრის რეფორმა და გაზაფხულის ბუნიობის თარიღი
მე-2 საუკუნეში პასქალიის ირგვლივ არსებული ყველა კამათი გამოირჩეოდა იმ ფაქტით, რომ ნისანის მე-14 დღე ანდა პასქალური სავსემთვარეობა მათში არანაირ როლს არ თამაშობდა. კონფლიქტის ყველა მხარე – როგორც მცირეაზიელები, ასევე რომი ეპისკოპოს ვიქტორის სახით, თანხმდებოდა იმაში, რომ აუცილებელი იყო გაყოლოდნენ იუდეველთა ჟამთა აღრიცხვას. თუმცა იუდაიზმში II-IV საუკუნეებში ადგილი ჰქონდა მნიშვნელოვან მოვლენას – ჩატარდა კალენდრული რეფორმა.
აქამდე ჩვენ ვსაუბრობდით მზის კალენდარზე, თუმცა იუდეველთა კალენდარი დაფუძნებული იყო მთვარის მოძრაობაზე. მთვარის თვის ხანგრძლივობა არის დაახლოებით 29.5 დღე, ხოლო მთვარის წელი ისე იყო შექმნილი, რომ მასში 29 და 30 დღეების შემცველი თვეები ერთმანეთს მონაცვლეობდნენ, რაც ჯამში იძლეოდა 354 დღეს. ის არ არის მზის წელიწადის ჯერადი (მზის წელი შეიცავს დაახლოებით 12.4 მთვარის თვეს), ამიტომ იმისათვის რომ მზის წელიწადში ჩართული იყოს მთვარის თვეები მათი დანაწევრების გარეშე, რამდენიმე წელიწადში ერთხელ 12 მთვარის თვეს უმატებდნენ კიდევ ერთ თვეს რითაც მიიღწეოდა მთვარის წლების დაახლოვება მზის წლებთან. ასეთი გაგრძელებული ნაკიანი წლები შეიცავდნენ მთვარის 13 თვეს. სწორედ ამაში მდგომარეობს მთვარე-მზის კალენდრის ძირითადი იდეა, რომელიც წარმოადგენს მთვარის თვეების მზის წლებთან კომბინაციას.
მეორე ტაძრის არსებობის დროს, სავსემთვარეობა განისაზღვრებოდა ემპირიულად, ამისათვის დანიშნული სპეციალური ადამიანების მიერ პირდაპირი დამზერით, რის შემდეგაც სინედრიონი საზეიმოდ მოახდენდა ამ დღის ”კურთხევას”. დამატებით თვეს კი საჭიროების შემთხვევაში ჩაამატებდნენ, თანაც მხედველობაში იღებდნენ ბევრ ფაქტორს – მომწიფდა თუ არა ქერი, რომელიც საჭირო იყო შესარხეველი ძნის შეწირვისათვის დღესასწაულის მეორე დღეს (იხ. ლევ. 23,10-16; მეორე რჯ. 16,9), მზად იყვნენ თუ არა ბატკნები შესაწირავად და ა.შ.
ტაძრის დანგრევისა და ბარ კოხბას აჯანყების ჩახშობის შედეგად (132-135 წწ.) ებრაელთა გაფანტვის მერე მდგომარეობა შეიცვალა. როგორც ჩვენამდე მოღწეული საბუთებეი გვიჩვენებენ, გაფანტულმა ებრაელებმა შეწყვიტეს პასექის აღნიშვნა ერთ და იმავე დღეს. ამის მაგივრად მათ დაიწყეს იმ ადგილებში, სადაც ისინი ცხოვრობდნენ, არსებულ კალენდრებთან შეჯერებული სხვადასხვა კალენდრული სისტემების შემოღება. იმისათვის, რომ შეენარჩუნებინათ ხალხის ერთობა, რაბინებმა გადაწყვიტეს ხმარებში შემოეღოთ ახალი, ყველა ებრაელისათვის აუცილებელი მთვარე-მზის კალენდარი, რომელშიც დამატებით თვეებს საჭიროების შემთხვევაში კი არ ჩაამატებდნენ, არამედ განსაკუთრებული სქემის მიხედვით. ეს პროცესი მიმდინარეობდა II-IV საუკუნის განმავლობაში და, სავარაუდოდ, დასრულდა გილელ II-ის მიერ, რომელმაც 344 წელს ხმარებაში შემოიღო საყოველთაო ებრაული კალენდარი [7].
ისე ჩანს, რომ ამ მოვლენას არანაირი კავშირი არ უნდა ჰქონოდა ქრისტიანული პასექის დღესასწაულის თარიღთან, მაგრამ ებრაული კალენდრის რეფორმის შედეგად წარმოიშვა ახალი პრობლემა: ახალი კალენდრით გამოთვლილ ებრაულ დღესასწაულს ხადახან ადგილი ჰქონდა გაზაფხულის ბუნიობამდე. ძველ სამყაროში კი ეს თარიღი ითვლებოდა გაზაფხულის დასაწყისად და ხალხის წარმოდგენში განიხილებოდა როგორც ახალი წლის ”არაოფიციალური” დასაწყისი. ამ შემთხვევაში ქრისტიანები, რომლებიც ერთ წელს აღდგომას ზეიმობდნენ გაზაფხულის ბუნიობის შემდეგ, ხოლო მომდევნო წელს – ბუნიობამდე, დროის ათვლის ასეთ სისტემაში აღნიშნავდნენ აღდგომას ორჯერ ერთი წლის განმავლობაში. თუმცა ასეთი წყობა შეიძლება მოგვეჩვენოს როგორც ხელოვნური, მაგრამ ასე თუ ისე ქრისტიანული რეაქცია ამ სიტუაციაზე იყო თავისი პასქალური ცხრილების შექმნა, სადაც აღდგომა უნდა ყოველთვის ეზეიმათ გაზაფხულის ბუნიობის შემდეგ.
იოსებ ფლავიელის და ფილონ ალექსანდრიელის ნაშრომებში ნახსენებია, რომ იუდეველთა პასექის აღნიშვნა დამოკიდებული იყო გაზაფხულის ბუნიობაზე [8], და ბევრი ქრისტიანი მწერალი მოწმობს, რომ ებრაელებმა შეცვალეს თავიანთი კალენდრული სისტემა, რამაც გამოიწვია შეუთავსებლობა აღნიშნულ წესთან. მათ შორის შეიძლება დასახელდეს ანატოლი ლაოდიკიელი [9], წმ. პეტრა ალექსანდრიელი [10], მოციქულთა დადგენილებები [11], სოკრატე [12], სოზომენი [13]. ამგვარად გაზაფხულის ბუნიობის გაუთვალისწინებლობა – თარიღის, რომელიც არ გვხდება წმინდა წერილში, მოგვევლინა იმ ბიძგად, რომლის შედეგადაც შეიქმნა ქრისტიანული პასქალია.
ქრისტიანული პასქალური ცხრილების შექმნა
ქრისტიანული დამოუკიდებელი პასქალიის შექმნა ნიშნავდა პრინციპიალურ უარს მხედველობაში მიღებულიყო ებრაული თარიღი – ნისანის 14, რომელიც ქრისტიანი პასქალისტების აზრით არასწორად იყო გამოთვლილი. ქრისტიანობის ორმა ძირითადმა კათედრამ – რომმა და ალექსანდრიამ ერთმანთისაგან დამოუკიდებლად დაიწყეს თავისი პასქალური ცხრილების შედგენა. მათ საფუძველში იყო იმ ეპოქის ასტრონომიული მონაცემები. ყველაფერი რაც ადრე ითქვა კალენდრის სიზუსტესა და მარტივობის მხრივ სამართლიანია პასქალიის შემთხვევაშიც. მაგრამ პრობლემას წარმოადგენდა ის ფაქტი, რომ მზის და მთვარის წელიწადები არ არიან ერთმანეთის ჯერადები. მათი ურთიერთ თანხმობაში მოსაყვანად უკვე ძველ სამყაროში იყენებდნენ 2 ციკლს – 8-წლიანს და 19-წლიანს.
8 წლიანი ციკლი, რომელიც უფრო ძველია, ეყრდნობა დაკვირვებას, რომლის მიხედვითაც მზის 8 წელიწადი დღეების რაოდენობის მიხედვით თითქმის უტოლდება მთვარის 99 თვეს. მისი წანაცვლება მთვარის ფაზების მიხედვით არის დაახლოებით 1.53 დღე 8 წლის განმავლობაში, რაც საკმაოდ საგრძნობია. 19 წლიანი მზე-მთვარის ციკლი კი შედგენილი იყო 432 წ. ქრისტეშობამდე მაშინდელი ცნობილი ასტრონომის მეტონის მიერ. ის, განსაკუთრებით კი მისი კალიპის და იპარხის მიერ გაუმჯობესებული 76 და 304, შესაბამისად, წლიანი ფორმები, უფრო ზუსტია.
საინტერესოა, რომ რომიც და ალექსანდრიაც დასაწყისში იყენებდნენ მარტივ 8-წლიან ციკლს. ალექსანდრიაში წმინდა დიონისე ალექსანდრიელმა (247-264) ამ ციკლზე დააფუძნა თავისი პასქალია [14]. ამავე ციკლს დასავლეთში იყენებდნენ წმ. იპოლიტე რომაელი (ეს იყო 112 წლიანი ცხრილი - ერთ-ერთი ადრინდელი, რომელმაც ჩვენამდე მოაღწია) და 84 წლის რომაული პასქალიის შემქმნელები, რომელიც ხმარებაში რამდენიმე საუკუნე იყო. ალექსანდრიელები მალე მიხვდნენ, რომ 8 წლიანი ციკლი დიდი ცდომილების მატარებელი იყო და ამის გამო გადავიდვნენ 19-წლიან ციკლზე, რომაელები კი იცავდნენ თავიანთ პრაქტიკას. თავდაპირველად ალექსანდრიული პასქალია ეფუძნებოდა 95-წლიან ციკლს, რაც იყო 19-წლიანი ციკლის 5-ჯერადი განმეორება. ხოლო რაც შეეხება 532 წლიან ფორმას, ის პირველად ნახსენები იყო ბერი ანიანის მიერ V საუკუნეში [15].
I მსოფლიო კრება და პასქალური საკითხი
აღსანიშნავია, რომ ანტიოქიის საპატრიარქოში (სირია, მესოპოტამია და კილიკია) ქრისტიანების ნაწილი მაინც მისდევდა ტრადიციას, რომლის მიხედვითაც აღდგომა იზეიმებოდა კვირადღეს, რომელიც მოსდევდა ებრაელების ნისანის მე-14 დღეს. ანუ ეს ის პრაქტიკაა, რომლის არ დაცვის გამოც ეპისკოპოსმა ვიქტორმა განკვეთა მცირეაზიელები. შეცვლილ პირობებში, როდესაც დანარჩენ ეკლესიაში უკვე არსებობდა ებრაული თარიღისაგან დამოუკიდებელი პასქალური ცხრილები, ანტიოქელები თავის დღესასწაულს აღნიშნავდნენ გაზაფხულის ბუნიობამდე, თანაც დანარჩენ ქრისტიანულ სამყაროსთან შედარებით განსხვავება ამ თარიღებში შეიძლება ყოფილიყო 5 კვირამდე. ასეთი ადრეული თარიღის გამო მეცნიერებაში მათ დაიმკვიდრეს ”პროტოპასქიტების” სახელი. და სწორედ რომ ებრაელთა ტრადიციის ასეთი მიყოლის წინააღმდეგ იყო მიმართული I მსოფლიო კრება. ამ კრების მამებმა პასქალიის შესახებ არანაირი კანონი არ დაგვიტოვეს, მაგრამ როგორც იმპერატორ კონსტანტინეს იმ ეპისკოპოსებისადმი, რომლებიც კრებას ვერ ესწრებოდნენ, დაწერილ ეპისტოლედან ჩანს, მიღებული იყო გადაწყვეტილება რათა ყველას ერთ დღეს ეზეიმა აღდგომის დღესასწაული. ხოლო რაც შეეხება ანტიოქელებს, მათ უარი თქვეს დამოკიდებული ყოფილიყვნენ ებრაელთა ნისანის 14-ზე.
სწორედ რომ ამ კონტექსტში უნდა გავიგოთ მოციქულთა მე-7 კანონი, რომელიც კრძალავს აღდგომის აღნიშვნას “გაზაფხულის ბუნიობამდე ებრაელებთან ერთად”, და აგრეთვე ანტიოქიის კრების I დადგენილება. ეს კანონები მიმართულია ქრისტიანთა ებრაული პასექის თარიღზე დამოკიდებულების წინააღმდეგ და არა აღდგომის აღნიშვნისა იმ დღეს, როდესაც ებრაელებიც ზეიმობენ, ანუ როგორც დღეს ეს ხშირად არასწორედ განიმარტება [16]. მართლაც, თუ ზემოთხსენებული კანონები კრძალავდნენ აღდგომის აღნიშვნას იმავე დღეს როდესაც ებრაული პასექია, მაშინ შეუძლებელია იმ ფაქტის ახსნა, რომ III – IV საუკუნებში, ალექსანდრიული პასქალიის მიხედვით, ქრისტიანული აღდგომის დღესასწაული ხშირად ემთხვეოდა ებრაელთა პასექის დღესასწაულს, კერძოდ კი ეს მოხდა 289, 296, 316, 319, 323, 343, 347, 367, 370, 374 და 394 წლებში. V საუკუნეში ასეთი დამთხვევა იყო 9-ჯერ და ბოლოჯერ ეს მოხდა 783 წელს, რომლის მერეც ასეთი დამთხვევები შეუძლებელი გახდა იულიუსის კალენდრის უზუსტობის გამო. თუ დღევანდელობაში გავრცელებული განმარტებები ამ კანონებისა იქნებოდა სწორე, მაშინ ამ კანონების დამრღვევები იქნებოდნენ მსოფლიოს შვიდივე საეკლესიო კრების წმინდა მამები, ვინაიდან ისინი დრო და დრო აღდგომას ზეიმობდნენ იმავე დღეს, როდესაც ებრაელები აღნიშნავდნენ პასექს. თუმცა ისევე როგორ ალექსანდრიის ასევე რომაული პასქალიის თავში იყო დამოუკიდებლობა ებრაელთა ნისანის 14 თარიღისაგან, ამიტომაც ცხრილების შემქმნელები განზრახ არ აქცევდნენ ყურადღებას თარიღების შესაძლო დამთხვევის შემთხვევვებს. ჩვენამდე მოღწეულ პასქალური ცხრილების მრავალფეროვნებაში არ მოინახება არც ერთი, სადაც იმ შემთხვევაში თუ აღდგომა ემთხვეოდა ებრაულ პასექს, ქრისტიანებს გადაეტანათ აღდგომის ზეიმი შემდეგ კვირა დღეზე. ისინი უბრალოდ არც კი აქცევდნენ ყურადღებას ასეთ დამთხვევებს, ვინაიდან მიიჩნევდნენ ებრაელთა თარიღებს პრინციპიალურად ”მცდარს”. ასეთი განმარტებაზე ნათლად მეტყველებს წმ. ეპიფანე კვიპრელი: ”აღდგომა არ უნდა აღინიშნოს ბუნიობამდე, რასაც ებრაელები არ იცავენ... ჩვენ ვზეიმობთ აღდგომას ბუნიობის მერე, თუნდაც იმათაც ეზეიმოთ ამ დროს, ვინაიდან ისინიც ჩვენთან ერთად ხშირად აღნიშნავენ მას (!). და როდესაც ისინი ზეიმობენ პასექს ბუნიობამდე, მაშინ ისინი ზეიმობენ მარტონი” [17].
განსხვავება აღდგომის დღესასწაულებში პირველი მსოფლიო კრების მერე
ფართოდ არის გავრცელებული აზრი, რომ ნიკეის კრებამ მთლიანად გადაწყვიტა პასქალური საკითხი და ხმარებაში შემოიტანა ალექსანდრიული პასქალია და უფრო მეტიც, შექმნა ეს პასქალია. ალექსანდრიული პასქალია აღმოსავლეთ ეკლესიაში ხმარებაში იყო 325 წლამდეც და, შესაბამისად, ნიკეეის კრების მამები ვერ განიხილებიან როგორც 19 წლიანი ციკლის ”შემქმნელები”. ამ კრების საქმიანობა მიმართული იყო ანტიოქიის პასქალური პრაქტიკის წინააღმდეგ, ამიტომ რომმა და ალექსანდრიამ დროებით დაივიწყეს ის განსხვავებები, რომლებიც მათ პასქალურ ცხრილებს შორის იყო. მართალია, ორივე პასქალიას საფუძველში ედო პრინციპი, რომლის მიხედვით აღდგომა უნდა აღინიშნებოდეს გაზაფხულის ბუნიობის მერე პირველი სავსემთვარეობის შემდეგ პირველ კვირა დღეს, განსხვავება მდგომარეობდა გაზაფხულის ბუნიობის დღეში (18 და 21 მარტი რომში და ალექსანდრიაში, შესაბამისად), ციკლში, რომელზეც ეფუძნებოდა პასქალია (8- და 19-წლიანი ციკლი) და პასქალური ზღვრები, ანუ ის ფარგლები, რომელშიც აღდგომის თარიღები იყო მოთავსებული. შესაბამისად, აღდგომის აღნიშვნა დასავლეთში შესაძლებელი იყო 20 მარტიდან 21 აპრილამდე, ხოლო აღმოსავლეთში – 35 დღის განმავლობაში დაწყებული 22 მარტიდან დამთავრებული 25 აპრილით. ერთი შეხედვით ეს განსხვავება არაა მნიშვნელოვანი, მაგრამ პრაქტიკში ეს საკმაოდ საგრძნობი იყო. ასე მაგალითად, I მსოფლიო კრებიდან უკვე ერთი წლის შემდეგ ალექსანდრია და რომი აღდგომას აღნიშნავდნენ სხვადასხვა დღეებში, კერძოდ კი 3 და 10 აპრილს, შესაბამისად. არავის არ უნდოდა უარი ეთქვა თავის ცხრილებზე, ამიტომაც ერთიანობას ამ საკითხში აღწევდნენ ურთიერთ დათმობებით.
ამ მხრივ დიდი როლი ითამაშა წმინდა ათანასე ალექსანდრიელმა. რომაელებთან ერთად მან სარდიის კრებაზე 342 წელს გამოიმუშავა ”კომპრომისული” პასქალია 50 წლისათვის. მასში თითოეული წლის აღდგომის დღესასწაულის თარიღი ცალკე განიხილებოდა და წარმოადგენდა ორივე მხარეს შორის ურთიერთ შეთანხმების შედეგს [18]. ასეთი გადაწყვეტილების პრინციპული მნიშვნელობა კი იმაში მდგომარეობდა, რომ ეკლესია საყოველთაოდ აღიარებდა პასქალური ორი ციკლის პარალელურ არსებობის შესაძლებლობას საკამათო თარიღების შეთანხმების გზით, თუნდაც ეს ყოფილიყო დროის მოკლე შუალდეისათვის. ამგვარად ეკლესიის ერთიანობა უფრო მთავარი იყო ვიდრე რომელიმე კათედრის პასქალურ წესზე მიმხრობა. პასქალია განიხილებოდა როგორც რომის ასევე ალექსანდრიის მწყემსმთავრის მიერ არა როგორც დოგმატური სინამდვილე, არამედ როგორც დღესასწაულის თარიღის დადგენის ტექნიკური საშუალება, რომელიც შეიძლება არც კი დაცულიყო თუკი ამას ეკლესიის საჭიროება მოითხოვდა. არც ერთი კათედრა არ იყო შეზღუდული რაიმე კანონიკური ნორმებით თავისი ეკლესიის პასქალური ცხრილების მიმართ და მზად იყო ემსხვერპლა თარიღით ეკლესიის უფრო მაღალი მიზნებისათვის.
დასავლეთის და აღმოსავლეთ ეკლესიების მიზანი იმ დროს არ ყოფილა რაიმე პირადი ამბიციები, ან სურვილი გამოეკვლიათ თუ ვისი ციკლი ”უკეთესია” ანდა ”სწორეა”, არამედ ძმური ქრისტიანული მისწრაფება იმისკენ, რომ იმპერიის სხვადასხვა ნაწილში ქრისტიანული ეკლესია ”ერთითა გულითა და ერთითა ბაგითა” აღნიშნავდა რა თავის უმნიშვნელოვანეს დღესასწაულს მკაფიოდ და ნათლად ამოწმებდა, რომ ის მართლაც არის ერთიანი და კათოლიკე ეკლესია, რომელიც გამსჭვალულია ერთიანი სიყვარულისა და ნდობის სულისკვეთებით. ამ 50 წლის განმავლობაში რომს და ალექსანდრიას 12-ჯერ უნდა ეზეიმათ აღდგომა განსხვავებულ დღეებში, მაგრამ მიღწეული კომპრომისის შედეგად ყველა ამ დღეებისათვის მონახული იქნა საერთო თარიღები. საინტერესოა, რომ ალექსანდრიამ თავის პასქალიაზე უარი თქვა და რომაული თარიღები მიიღო 346 და 349 წლებში.
თუმცა, სარდიის პასქალიის დასრულების შემდეგ ალექსანდრიელები აღარ აქცევდნენ ყურადღებას თუ როდის აღინიშნებოდა აღდგომა დასავლეთში და უბრალოდ მიყვებოდნენ თავიანთ ცხრილებს. ამას მოყვა ის, რომ რომმა თანდათანობით დაიწყო ”აღმოსავლური” თარიღების უფრო ხშირი გადმოღება, რაც გარდაუვლად იწვევდა 84 წლიანი ციკლის დანგრევას. ნათელი იყო, რომ დასავლეთი და აღმოსავლეთი უსასრულოდ გააგრძელებდნენ აღდგომის აღნიშვნას განსხვავებულ დღეებში თუ ერთი მხარე არ გადმოიღებდა მეორის პრაქტიკას. ამ ვითარებაში რომაელმა აბატმა დიონისე მცირემ გადამწყვეტი როლი შეასრულა, რომელმაც ისე შემოსთავაზა დასავლეთს ალექსანდრიული პასქალია, რომ ის მიღებულიყო. ამის, შედეგად საბოლოოდ დამკვიდრდა აღდგომის დღესასწაულის ერთიანი აღნიშვნის პრაქტიკა რომსა და ალექსანდრიაში. თუმცა, რომაული 84-წლიანი ციკლი იმპერიის სხვადასხვა ნაწილში არსებობას განაგრძნობდა და კარლ დიდის (742-814) მმართველობის დროსაც იყო ხმარებაში.
I-ლი მსოფლიო კრების მერე პარალელურად ორი პასქალიის არსებობა თითქმის 500 წლის (!) განმავლობაში მოწმობს იმაზე, რომ ამ კრებამ არ შემოიღო ალექსანდრიული პასქალია, როგორც საყოველთაოდ აუცილებელი. აღსანიშნავია, რომ თვით ალექსანდრიელები რომაელებთან კამათის დროს ეფუძნებოდნენ რა კრების ავტორიტეტს არასდროს არ ამტკიცებდნენ თავისი პასქალური ცხრილების ჭეშმარიტებას. პარალელურად ორი ციკლის არსებობა ხსენებული პერიოდის განმავლობაში წინააღმდეგობაში მოვიდოდა ნიკეის კრების დადგენილებასთან, ასეთი რომ არსებულიყო. ის ფაქტი, რომ საბოლლოდ რომის პერაქტიკა შეცვლილი იყო ალექსანდრიის პრაქტიკით, აიხსნება არა I-ლი მსოფლიო კრების დადგენილებით, არამედ რომაული პასქალიის უზუსტობით. კრების მერე რამოდენიმე საუკუნემ განვლო, სანამ ალექსანდრიელებმა მრავალი მტკიცებულებით და ეკლესიურ-პოლიტიკური საშუალებით შესძლეს დასავლეთის დარწმუნება ალექსანდრიული პასქალური სისტემის მიღების აუცილებლობაში.
ამგვარად, აღდგომის თარიღთან დაკავშირებით ქრისტიანების ებრაელთაგან გამოყოფის პროცესი მიმდინარეობდა ნელ-ნელა და რამდენიმე საფეხურით. მეათთოთხმეტელთა აღდგომა, აღდგომა ”იუდეველებთან ერთად”, ქრისტიანული დამოუკიდებელი პასქალია არის სამი მნიშვნელოვანი საფეხური ამ პროცესისა. არც ერთი წინა პრაქტიკა არ უთმობდა ადგილს მომდევნო პრაქტიკას ”მშვიდობიანად”, პასქალური განვითარების ახალ საფეხურზე გადასვლის პროცესს თან სდევდა კამათი, დაპირისპირება და განხეთქილებაც კი. ამ პროცესში განსაკუთრებით საინტერესო ფაქტი არის ის, რომ ”უძველესის” კრიტერიუმი არასდროს არ იყო გადამწყვეტი – ხშირად უფრო ძველი პრაქტიკა ინათლებოდა როგორც სქიზმატური და ერეტიკული, უთმობდა რა ადგილს ახალს. დამახასიათებელია აგრეთვე ისიც, რომ ამ კამათების დროს წარმოჩენილი არგუმენტები არ იყო ღვთისმეტყველური, არამედ ეკლესიოლოგიური: იმარჯვებდა ის ტრადიცია, რომელსაც უმრავლესობა ღებულობდა, უმეტესად იმიტომ, რომ ის წარმოიშვებოდა ლიტურგიკის მსხვილ ცენტრებში, როგორიც იყო რომი და ალექსანდრია.
პასქალიის გრიგორიუსის რეფორმა
ერთიანობა აღდგომის თარიღთან დაკავშირებით, რომელიც მიღწეული იყო აქ განხილული ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში, დარღვეული იყო 1582 წელს რომის პაპის გრიგორ XIII-ის რეფორმით. ამ რეფორმაზე საუბრისას, აუცილებელია გვახსოვდეს, რომ უპირველეს ყოვლისა ეს იყო პასქალიის რეფორმა, ხოლო კალენდრის შეცვლა – ეს უკვე იყო შედეგი, თუმცა დღევანდელობაში სწორედ კალენდრული საკითხია ყველაზე მეტად საგრძნობი. პაპის კომისიამ გადაწყვიტა აღედგინა ის ასტრონომიული რეალობა, რომელიც საფუძვლად ედო ალექსანდრიის პასქალიას – 21 მარტი როგორც გაზაფხულის ბუნიობის დღე და პასქალური საზღვრები 22 მარტი – 25 აპრილი. თუმცა ამის მისაღწევად მოახდინეს ცვლილებები, რომლებმაც მოშალეს ალექსანდრიული 532 წლიანი პასქალიის სტრუქტურა: ეპაქტების დამატებითი სისტემა, კალენდრული ციკლის გაზრდა 400 წლამდე და ა. შ. ამის შედეგად დასავლური პასქალიის პერიოდი იმდენად დიდი გახდა (დაახლ. 5700000 წელი), რომ ის უკვე არა ციკლური არამედ უფრო წრფივი გახდა. ეს ცვლილება კიდევ ერთხელ გვიჩვენებს, რომ სიზუსტე მიიღწევა სიმარტივის დაკარგვით.
დასაწყისში გრიგორიუსის კალენდარმა და პასქალიამ პროტესტანტულ სამყაროში გამოიწვია მკვეთრი უსიამოვნება, თუმცა მოგვიანებით ნელ-ნელა გავრცელდა დასავლეთში. მართლმადიდებლებმაც მკვეთრად დაგმეს ეს სიახლე, და 1583 წ. კრებაზე ანათემას გადასცეს ყველა ვინც მისდევდა გრიგორიუსის კალენდარს და პასქალიას [19]. ხშირად შეიძლება გავიგონოთ, რომ ევროპული უნივერსიტეტები და ასტრონომები აკრიტიკებდნენ ამ რეფორმას. ეს მართლაც ასეა, მაგრამ თუ ჩვენ თვალს გადავავლებთ რეფორმამდელ და რეფორმის მერე გამოხმაურებებს, მაშინ დავინახავთ რომ მოთხოვნები ცვლილების შესატანად უფრო რადიკალური იყო და პასქალისათან დაკავშირებით ისინი შეიძლება დაიყვანოს ორ პუნქტამდე: 1. აღდგომა იზეიმებოდეს მარტის ბოლო კვირას ანდა აპრილის პირველ კვირადღეს, 2. აღდგომა აღინიშნებოდეს პირველ კვირადღეს 21 მარტის შემდგომ პირველი სავსემთვარეობის მერე, თანაც ყველა შემადგენელი პარამეტრი ასტრონომიულად უნდა განისაზღვროს.
1923 წლის შესწორებული იულიუსის რეფორმა
რაც შეეხება ზემოთ ხსენებულ ბოლო პუნქტს, რაც არ უნდა უცნაურად მოგვეჩვენოს, ის კვლავ გაჟღერდა 1923 წელს კონსტანტინეპოლში მართლმადიდებელ ეკლესიათა თათბირზე. შესწორებული იულიუსის კალენდრის შემოღებასთან ერთად, გადაწყვეტილი იყო აღდგომის აღნიშვნა ფორმულით ”პირველი კვირადღე ბუნიობის შემდგომ პირველი სავსემთვარეობის მერე”, სადაც ყველა კომპონენტი უნდა განისაზღვროს არა ალექსანდრიული პასქალიი მიხედვით, არამედ ასტრონომიულად იერუსალიმის განედზე. თუმცა, ეს გადაწყვეტილება დღემდე არაა განხორციელებული, ამიტომ შესწორებული იულიუსის რეფორმა დარჩა ნახევრად შესრულებული: ავტოკეფალურ ეკლესიათა უმრავლესობა აღდგომას ზეიმობს ალექსანდრიული პასქალიის მიხედვით, რომელიც იულიუსის კალენდარს ემყარება, ხოლო უძრავ დღესასწაულებს – შესწორებული იულიუსის კალენდრით (გამონაკლისს წარმოადგენს ფინეთის მართლმადიდებელი ეკლესია, რომელიც აღდგომას ზეიმობს გრიგორიუსის პასქალიის მიხედვით). ასეთ პრაქტიკას საფუძვლად უდევს 1948 წ. მოსკოვში გამართულ მართლმადიდებელ ეკლესიათა თათბირზე მიღებული დადგენილება, რომლის მიხედვით ყველა მართლმადიდებელი აღდგომის დღესასწაულს უნდა აღნიშნავდეს ალექსანდრიული პასქალიის მიხედვით და იულიუსის კალენდრით, ხოლო უძრავი დღესასწაულების აღნიშვნისათვის თითოეულ ავტოკეფალურ ეკლესიას შეუძლია ისარგებლოს ამ ეკლესიაში არსებული კალენდრით. სამღვდელოება და მრევლი ვალდებულნი არიან მიყვნენ იმ ადგილობრივი ეკლესიის კალენდრულ სტილს, რომლის ტერიტორიაზეც ისინი ცხოვრობენ. ასეთი ”დუალიზმის” შედეგად გარდაუვალია გარკვეული ტიპიკონური შეუსაბამოებები: ასე მაგალითად საკმაოდ გვიანდელი აღდგომის შემთხვევაში პეტრე-პავლეს მარხვა მთლიანად ქრება, გარდა ამისა სირთულეები ჩნდება მარკოზის თავებთან დაკავშირებით.
ისტორია და თანამედროვეობა
როგორც დავინახეთ, სამი კალენდრული რეფორმა განხორციელებული იყო ერთი და იგივე პრინციპის მიხედვით: ნაკიანი დღეების უფრო გართულებული სისტემის შემოღებით მიიღწეოდა უფრო ზუსტი მიახლოება ტროპიკულ წელთან. იგივე მართებულია პასქალიასთან დაკავშირებით: მისი სიზუსტის მისაღწევად საჭირო იყო მისი პერიოდის ხანგრძლივობის გაზრდა. თუმცა არსებობს სხვა, უფრო ზუსტი კალენდრებიც: მაგალითად ე.წ. სპარსული კალენდარი, რომელიც 33 წელიწადში 8 ნაკიან წელს შეიცავს ანდა ”მედლერის კალენდარი”, რომელშიც ყოველი 128 წელიწადი მცირდება ერთი ნაკიანი დღით. ასეთივე გზით თანამედროვე ასტრონომიამ შეიძლება შემოგვთავაზოს უფრო ზუსტი მზე-მთვარის ციკლი. ნათელია, რომ ეს ”გაუმჯობესების” პროცესი შეიძლება დაუსრულებლად გაგრძელდეს და რაღაც მომენტში უნდა უბრალოდ შევჩერდეთ და პასუხი გავცეთ შეკითხვაზე – რას მოველით კალენდრისაგან? სიზუსტეს? ასტრონომიის უახლოესი მიღწევების მიყოლას? თუ ეკლესიურ ერთიანობას, რომელიც გამოიხატება მართლმადიდებელ ქრისტიანთა მიერ ყველა საეკლესიო დღესასწაულის (მოძრავი და უძრავი) ერთიანად აღნიშვნაში?
ეს არაა უბრალოდ თეორიული შეკითხვა, ვინაიდან უახლოეს მნიშვნელოვან პრაქტიკულ პრობლემას, მაგალითად, რუსულ მართლმადიდებელ ეკლესიაში ადგილი ექნება 2100 წლის 1-ლ მარტს, რომელიც იულიუსის კალენდრის მიხედვით იქნება ნაკიანი, ხოლო ”სამოქალაქო” კალენდრით კი – არა. ამგვარად, კალენდრებს შორის განსხვავება გაიზრდება 1 დღით და გახდება 14. შესაბამისად, ამ თარიღის მერე ყველა ჩვენი დღესასწაული ”გადაიწევს” 1 დღით წინ, ანუ ქრიტეშობის დღესასწაულს ვიზეიმებთ 8 იანვარს, ნათლისღებას – 20 იანვარს ახალი სტილით და ა.შ. არ გვინდა რომ სურათი გავამუქოთ, მაგრამ ამ ცვლილებების შედეგად ეკლესია შეიძლება ახალი განხეთქილების საფრთხის წინაშე დადგეს, ვინაიდან ჩვენი სამღვდელოების წინაშე დადგება არც თუ ისე ადვილი ამოცანა განუმარტონ ხალხს, რომ თუ ჩვენ იულიუსის კალენდრის ერთგულები ვრჩებით, მაშინ ასეთი ცვლილება გარდაუვალია. უფალმა შეგვიწყალა 2000 წელს, რომელიც ნაკიანი იყო როგორც იულიუსის ასევე გრიგორიუსის კალენდრის მიხედვით. ამიტომ ”ნახტომს” ადგილი არ ჰქონდა. მაგრამ, მოდით წარმოვიდგინოთ, რომ ეს მაინც მოხდა. ამ შემთხვევაში დიდი ალბათობაა იმისა, რომ ჩვენთან უკვე იქნებოდა ”7 იანვრის ეკლესია” ანდა ”რუსული მეძველსტილე ეკლესია” და ეს არაა უბრალოდ პესიმისტური თეორიული პროგნოზირება. არა ერთხელ ჰქონია ადგილი ”2100 წლის პრობლემის” ირგვლივ განხილვას იმ მღვდლებთან, რომლების კატეგორიულად გამოთქვამდნენ აზრს, რომ თუ შობის აღნიშვნას 2001 წლიდან დაიწყებდნენ 8 იანვარს, მაშინ ისინი ურთიერთობას გაწყვეტდნენ კანონიკურ საეპისკოპოსოსთან, ” ტყეებში გაიხიზნებოდნენ”, მაგრამ შეინახავდნენ ამ და სხვა უძრავი დღესასწაულების ”ჭეშმარიტ” (!?) თარიღებს. და ასეთები, სამწუხაროდ, ცოტანი არ არიან. პრობლემა კი იმაშია, რომ არც ერთმა მათგანმა, როცა ჰკითხეს თუ როდის აღვნიშნავთ ქრიტეშობას, არ ახსენეს ”25 დეკემბერი”, არამედ დაასახელეს გრიგორიუსის 7 იანვარი. სახეზეა – სრული გაურკვევლობა იმ ტრადიციის პრინციპებისა, რომლის მატარებლებადაც ჩვენ ჩვენ თავს ვთვლით. თუმცა, ახალი განხეთქილების მსურველები ემსგავსებიან რომის ეპისკოპოსს ვიქტორს, რომელიც ვერ ხედავდა რწმენისა და ტრადიციების საკითხებს შორის განსხვავებას, ანდა მეძველსტილეებს, რომელთაგან უმრავლესობა პირჯვრის ორი თითით გადაწერის ტრადიციის დაცვის გამო მოაკლდა მადლს ჩამოაყალიბეს რა მრავალრიცხოვანი სექტები სამღვდელოების გარეშე. ისტორიიდან ჩვენ დავინახეთ, რომ II საუკუნის პასქალური კამათის გარდა, რომელიც გამოწვეული იყო რომის პირველობის სურვილით, ევქარისტული კავშირი ეკლესიებს შორის, რომლებიც ზეიმობდნენ აღდგომას ანდა სხვა დღესასწაულს განსხვავებულ დღეებში, არასდროს არ წყდებოდა. ამიტომაც, ის ”მოშურნეები”, რომლებიც არ აზიარებენ მართლმადიდებელ ფინელებს ან ხელახლა აკურთხებენ ტრაპეზს მას მერე რაც მასზე იმსახურეს მართლმადიდებელმა ბერძნებმა (სამწუხაროდ, ასეთნიც ცოტანი არ არიან), თავისი ქცევით ამჟღავნებენ არამარტო არა გონივრულ მოშურნეობას, არამედ გაურკვევლობას იმისა თუ რა არის ეკლესიაში დოგმატი და რა – ლიტურგიკული ტრადიცია.
კიდევ ერთი უახლესი მაგალითი. 1997 წელს ეკლესიათა მსოფლიო საბჭომ პასქალიასთან დაკავშირებით ქალაქ ალეპოში მოაწყო კონფერენცია. 2001 წელს მართლმადიდებლების, კათოლიკეების და პროტესტანტების აღდგომა აღინიშნებოდა ერთ და იმავე დღეს, და გამოთქმული იყო წინადადება, რომ დაწყებული 2002 წლიდან ის გამოთვლილიყო ასტრონომიულად (ისევე როგორც ეს გადაწყვეტილი იყო 1923 წლის თათბირზე). თუმცა ეს წინადადება იმდენად არარეალურია, რომ იგი შეიძლება განვიხილოთ როგორც უტოპია. სამწუხაროდ, მართლმადიდებელმა დელეგატებმა ხელი მოაწერეს ამ დოკუმენტს ისე, რომ არც კი მისცეს მას არანაირი ღვთისმეტყველური შეფასება. ასეთი ”ასტრონომიული პასქალია” არ იქნება ციკლური და ამიტომაც ეწინააღმდეგება ქრისტიანული პასქალიის განვითარების რთულ და ხანგრძლივ ისტორიას, რომელიც მოკლედ იყო წარმოდგენილი ამ სტატიაში. აღდგომის მარტისა ან აპრილის ფიქსირებული კვირადღეს ზეიმობაც, რომელსაც ჩვენს დროს გვთავაზობენ, არ შეიძლება მიღებული იყოს ზუსტად იგივე მიზეზების გამო.
თუმცა, თუ ჩვენ ასტრონომიულ ჭრილში განვიხილავთ საყოველთაოდ ცნობილ ფორმულას ”პირველი კვირადღე გაზაფხულის ბუნიობის შემდგომ პირველი სავსემთვარეობის მერე”, მაშინ, მაგალითად წლევანდელ 2002 წელს გამოდის შემდეგი ვითარება: გაზაფხულის ბუნიობა 21 მარტსაა, მის მერე პირველი სავსემთვარეობა კი ხუთშაბათს, 28 მარტს, და აღდგომის დღესასწაული წესით უნდა იყოს 31 მარტს. მაგრამ მას ჩვენ აღვნიშნავთ მხოლოდ 5 მაისს, ვინაიდან გაზაფხულის ბუნიობის თარიღმა უკვე ”წაინაცვლა” 3 აპრილზე, და ის სავსემთვარეობა, რომელსაც ჩვენ ვიყენებთ გაზაფხულის ბუნიობის მერე არის უკვე არა პირველი, არამედ მეორე (თანაც ამას უნდა დავუმატოთ მთვარის ფაზათა ცდომილება, რომელიც ამ დროისათვის უკვე 6 დღეს შეადგენს). ფორმალურად კი ეს გაუგებრობა აიხსნება იმით, რომ ყველა ეს თარიღი – გრიგორიუსის კალენდრითაა, ხოლო იულიუსის კალენდრის მიხედვით კი აღდგომა ამ წელს მოდის 22 აპრილზე, ამიტომაც პასქალიის ზედა ზღვარი – 25 აპრილი – გადაკვეთილი არ იქნება. ამიტომ, ასტრონომიული და პასქალური მონაცემების თანაფარდობის საკითხი ღია რჩება.
”სრულყოფილი” კალენდარი და პასქალია არ არსებობს. ყველა პასქალური ცხრილი წარმოადგენს მცდელობას შექმნას განსაკუთრებული მათემატიკური სქემა, რომელიც საკმაოდ ზუსტად აღწერდა მთვარის მოძრაობას მისი ცაზე რეალური მდებარეობის მიმართ, რომელიც შეძლებისდაგვარად იქნებოდა მარტივი და, რაც მთავარია, იქნებოდა ციკლური, ე.ი. ერთხელ და სამუდამოდ გამოთვლილი დროის განსაზღვრული მონაკვეთისათვის თავს აგვაცილებდა ახალი გამოთვლების ჩატარებას. ასეთი ცხრილების მიხედვით აღდგომა იზეიმება დამოუკიდებლად იმისა შეესაბამება თუ არა ეს თარიღი მნათობების რეალურ განლაგებას ცაზე. ამ თვალსაზრისით ალექსანდრიული პასქალია 532 წლიანი ციკლით არის მარტივი და ელეგანტური, მაგრამ მაშინ ჩვენ უნდა შევურიგდეთ იმ ფაქტს, რომ რამდენიმე ათასწლეულის შემდეგ აღდგომის დღესასწაული იქნება ზაფხულში, ხოლო ქრისტესშობის – გაზაფხულზე.
ამავე დროს უნდა გვახსოვდეს, რომ ქრისტიანი პასქალისტები დროის გამოთვლის სფეროში არ ქმნიდნენ რაიმე პრინციპულ სიახლეს. ისევე როგორც ქრისტიანულმა ეკლესიამ გადაიღო იმ დროს მოქმედი წარმართული იულიუსის მზის კალენდარი და დროის ათვლის ებრაული სისტემა, რომელიც მთვარის ფაზებზე იყო დაფუძნებული, ასევე წმინდა მამებმა ანტიკური ხანიდან გადმოიღეს ასტრონომიული ციკლები, რომლებიც აღმოჩენილი და აღწერილი იყო რამდენიმე ასწლეულით ადრე სანამ პირველქრისტიანული პასქალური ცხრილები შეიქმნებოდა. ეკლესიის ასეთი მოქნილი პოზიცია არ გვიქმნის ჩვენ ჩვენს თანამედროვეობაში ბარიერს, რომ გამოვიყენოთ ასტრონომიის უახლესი მიღწევები. თუმცა ”კალენდრულ” საკითხზე პასუხი უნდა გასცეს ეკლესიურმა გონებამ და არა მარტო ასტრონომებმა და მათემატიკოსებმა.
როგორც მართლმადიდებლური პასქალიის განვითარების ისტორიიდან დავინახეთ, მისი შექმნა და ხმარებაში შემოღება განხორციელებული იყო ან ცალკეული ეპისკოპოსების, ანდა კრების მიერ. ყოველ შემთხვევაში უპირველეს ყოვლისა ესენი იყვნენ ეკლესიის წინამძღვარნი და, თანაც, ისინი კარგად ერკვეოდნენ ამ საკითხის ასტრონომიულ და მათემატიკურ მხარეში, ანდა ამისათვის იწვევდნენ სპეციალისტებს. აუცილებელია, რომ სწორედ ასეთი გამოცდილებით ვისარგებლოთ ჩვენ ჩვენს დროში და მხედველობაში მივიღოთ არამარტო კალენდრის ”სიზუსტე” და პრობლემის ტექნიკური კომპლექსი, არამედ ეკლესიის მორწმუნეებზე მწყემსმთავრული მზრუნველობა, რომელთათვის მართლმადიდებელი კლესიის კალენდრულ-პასქალური ტრადიცია არის ძალიან მნიშვნელოვანი.
ამიტომ საჭიროა ამ კალენდრული და პასქალური საკითხის არამარტო ღრმა და ისტორიული, არამედ შიდაეკლესიური გამოკვლევაც. ეს კი საკმაოდ რთულია და მოითხოვს საფუძვლიან შრომას. თუ ამ საკითხის ასეთი დეტალური შესწავლა არ მოხდება თვით ეკლესიის სასულიერო აკადემიებში, მაშინ ჩვენ დავრჩებით იმ ბროშურების დონეზე, რომელიც ჩვენი ეკლესიის დახლებზეა და მათში ხშირად არის ტირაჟირებული მცდარი ინფორმაცია. ჩვენ დავრჩებით ”მართლმადიდებელი ხულიგნების” დონეზე, რომლებიც ამოფარებულნი იყვნენ რა ”ჭეშმარიტებისათვის ბრძოლის ქვეშ” რამოდენიმე წლის წინ შეეცადნენ ჩაეშალათ თავისი წინამძღვრის ქადაგება. საკმაოდ დიდი ალბათობით შეიძლება ითქვას, რომ ვერც ერთი მათგანი ვერ ახსნიდა იულიუსის და გრიგორიუსის კალენდრებს შორის განსხვავებას და ალბათ ერთ თუ ორ მათგანს გაგებული ექნებოდა შესწორებული იულიუსის კალენდრის შესახებ, რომლითაც 11 ადგილობრივი მართლმადიდებელი ეკლესია სარგებლობს.
კიდევ ერთხელ უნდა აღინიშნოს, რომ აქ არაა საუბარი კიდევ ერთი რეფორმის ჩატარებაზე – რეფორმები ისტორიაში საკმარისად იყო, არამედ საუბარია აუცილებლობაზე რომ გავცეთ პასუხები იმ შეკითხვებზე, რომლებსაც თანამედროვეობა ჩვენს წინაშე სვამს. ეს უნდა ხდებოდეს მართლმადიდებლური გამომცემლობის ფურცლებზე, დისკუსიის და წიგნების და რაც მთავარია სერიოზული მეცნიერული გამოკვლევების გამოცემის გზით. რასაკვირველია, IV-V საუკუნეების პასქალურ ცხრილებში გარკვევა საკმაოდ შრომისტევადი და მოსაწყენი სამუშაოა, უფრო ადვილია ”იულიუსის კალენდარი ან სიკვდილი”-ს მაგვარი მორიგი ბროშურის გამოცამა და ამით არსებული სიტუაციის გულმხურვალედ დაცვა და იერარქიის ანათემაზე გადაცემა. მაგრამ, საკმარისი არაა ტრადიის მხოლოდ დაცვა, საჭიროა მისი ცოდნა და სიყვარული. და მხოლოდ ამ შემთხვევაში ის არ გახდება კანონის მომაკვდინებელ მკვდარ ასოდ, არამედ გარდაიქცევა ეკლესიის მიერ ცხოვრებაში გონიერად გამოეყენებულ ცოცხალ გადმოცემად.
მღვდელი ვ.ფ. ხულაპი
დოქტორი ღვთისმეტყველებაში
შენიშვნები:
1. ტექსტის პირველივე სიტყვების მიხედვით, ისევე როგორც პაპის ყველა დოკუმენტში: „მოძღვრის ყველაზე მნიშვნელოვან მოვალეობებს შორის“;
2. ნეტარი იერონიმე, განმარტებები მათე მოციქულზე 25,6 (PL 26,192);
3. მოციქულთა დადგენილებები V, 13; სირ. დიდასკალია, თ. 21; წმ. ეპიფანე კიპრელი, "პანარიონი" 70, 11;
4. აღდგომის ყოველწლიური დღესასწაული რომში შემოღებული იყო ქსისტეს (დაახლ. 115 წ.) ან სოტერეს (დაახლ. 165 – 174 წწ) დროიდან;
5. II საუკუნის პასქალური კამათები დეტალურად აღწერილი აქვს ევსევი კესარიელს ”ეკლესიის ისტორია”-ში V, 23-25. მას მიყვება სოკრატე, ეკლესიის ისტორია V 22 და სოზომენი, ეკლესიის ისტორია VII, 18.
6. ნაწილობრივ მოყვანილი აქვს ევსევის, ЦИ V,24;
7. ზოგ მკვლევარს მიაჩნია, რომ ეს კალენდარი შემოღებული იყო მოგვიანებით – IV საუკუნის ბოლოს ან V საუკუნის დასაწყისში;
8. ფილონ ალექსანდრიელი, მოსეს ცხოვრება II, 222; იოსებ ფლავიუსი, Иуд. древности III 10, 5;
9. ევსევი, ЦИ VII,32;
10. Chronikon Paschale. Hg. von L. DINDORF. 2 Bde. Bonn 1932. Bd. I, S. 6-7;
11. მოციქულთა დადგენილებები 5, 17;
12. სოკრატე, ЦИ V,22;
13. სოზომენი, ЦИ VII,18;
14. ევსევი, ЦИ VII,20;
15. ანიანის პასქალიის შესახებ ჩვენთვის ცნობილია გიორგი სინკელის მოწმობიდან (Georgius Syncellus, Ecloga chronographica, гл. 60-63; Hg. von A. A. MOSSHAMMER. Leipzig 1984, pp. 34-35);
16. მღვდელმონაზონი (პროფ.) ლ. ვორონოვს გამოთქმა „პასექი იუდეველებთან ერთად“ ესმის როგორც „იუდეველების მიერ გამოთვლილი პასექის პრაქტიკის მიხედვით“ (პროფ. მღვდელმონაზონი ლ. ვორონოვი, Календарная проблема. Ее изучение в свете решения Первого Вселенского Собора о пасхалии и изыскание пути к сотрудничеству между Церквами в этом вопросе. БТ 7 (1971) с. 170-203, с. 189). ამავე აზრისაა თანამედროვე მკვლევარების უმეტესობა;
17. წმ. ეპიფანე კვიპრელი, „პანარიონი“ 70, 11;
18. „სარდიაში მიღწეული იყო შეთანხმება აღდგომის დღესასწაულთან დაკავშირებით, დადგენილი იყო 50 წლიანი დროის შუალედი, რომლის განმავლობაში ალექსანდრიელებმა და რომალებმა დაამყარეს აღდგომის აღნიშვნა ყველგან ტრადიციის მიხედვით (წმ. ათანასე ალექსანდრიელი, 343 წლის სააღდგომო ეპისტოლე 343; PG 26,1354)“;
19. ფორმალურად ეს კანონი არ კრძალავს კალენდრის ცვლილებას, არამედ გრიგორიუსის პასქალიის და კალენდრის მიდევნებას. საინეტერსოა, რომ მასში საერთოდ არ გვხდება გამოთქმება „იულიუსის კალენდარი“ და „ალექსანდრიული პასქალია“. ამიტომ მეძველსტილეების მიერ ამ კანონის გამოყენება ადგილობრივი ეკლესიების მიმართ, რომლებიც „შესწორებულ იულიუსის“ კალენდარს იყენებენ, არაა დასაბუთებული.
