იოანე კაზარიანი1054 წელი რომის ეკლესიასა და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს შორის განხეთქილების თარიღია, რომელიც ეკლესიის ისტორიაში შეცდომით შევიდა როგორც დასავლური ქრისტიანობის აღმოსავლურთან განხეთქილების წელი. დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ქრისტიანებს შორის ურთიერთობა საბოლოოდ 1204 წლიდან ჯვაროსნების დარბევების შედეგად კონსტანტინოპოლის დაცემის შემდეგ ფუჭდება. აუცილებელია აღვნიშნოთ, რომ 1054 წლის განხეთქილება მხოლოდდამხოლოდ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსა და რომის საყდარს ეხება და არავითარ შემთხვევაში არ ასახულა ქრისტიანული (მართლმადიდებლური) აღმოსავლეთის დანარჩენ ნაწილზე. ერთერთი ასეთი საპატრიარქო იყო მცხეთის საყდარი, რომელსაც, როგორც ამას წყაროები გვიჩვენებენ, ლათინელებთან კავშირი XIII საუკუნის შუახნამდე არ შეუწყვიტავს.
აღმოსავლეთზე პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობის (1096–1099) შემდეგ ჯვაროსნები ახლოაღმოსავლეთის მუსულმანების ბატონობისგან ქრისტიანების მრავალ მიწას ათავისუფლებენ. ადგილებზე ჯვაროსნების ყოფნა მართლმადიდებლებსა და რომის კათოლიკეებს შორის კონტაქტებს უფრო აძლიერებს. ჯვაროსნები მართლმადიდებლურ მონასტრებსა და ტაძრებში ეზიარებოდნენ, ხოლო იერუსალიმში ლათინური საპატრიარქოს დაარსებისა (1099) და ანტიოქიის პატრიარქატის რომისადმი დაქვემდებარების შემდეგ კი, აგრეთვე დაპყრობილ მხარეებში (ბეთლემში, ტვიროსში, კესარიაში, ნაზარეთსა და სხვა ქალაქებში) ახალი საეპისკოპოსოების წარმოქმნის შემდეგ, სადაც ლათინებმა თვიანთი მიტროპოლიტები და ეპისკოპოსები დაადგინეს, მართლმადიდებლური ეპარქიები მსხვილი მონასტრებითურთ და საერთოდ, უმეტესწილად რომის ეკლესიის მორჩილებაში გადავიდნენ [1].
ჯვაროსნული ლაშქრობების დროების წყაროები მოწმობენ საქართველოს ეკლესიის ურთიერთობაზე არამარტო რომის საყდართან, არამედ ახლო აღმოსავლეთის ქართველი სამღვდელოებისა ამ მიწაზე მოსულ ლათინებთან. ჩვენთვის ცნობილია, რომ ანტიოქია–კალიპოს მახლობლად წმიდა სვიმეონ სტილიტის ლავრისა [2] და შავ მთაზე კასტანის [3] მეზობლად განთავსებული ორი ქართული მონასტერი, ანტიოქიაში ქართული საგანმანათლებლო ცენტრები იყო. შავ მთაზე ქართული ბერ–მონაზვნობის გაძლიერება ცნობილი ქართველი მოღვაწე და ფილოსოფოსის წმ. ეფრემ მცირეს (+1101) სახელს უკავშირდება. მის დროს ქართველი მონაზვნების რაოდენობა უკვე დაახლოებით 70 კაცი იყო. 1091 წლიდან წმ. ეფრემი კასტანის მონასტრის [4] წინამძღვარია. უკვე ის ფაქტი, რომ 1098 წელს ლათინი პიერ ნარბონელი (ალბარას ეპისკოპოსი) მიიღო საეპისკოპოსო ქიროტონია იოანე ოქსიტელისგან, ანტიოქიის მართლმადიდებელ პატრიარქისგან, მეტყველებს ლათინების და მართლმადიდებელ ანტიოქიის საპატრიარქოს ერთობაზე [5]. შავი მთის ყველა მართლმადიდებლური მონასტერი ანტიოქიის საპატრიარქოს დაქვემდებარებაში შედიოდა, რომელიც 1100 წლიდან ლათინებს ემორჩილებოდა [6].
ანტიოქიის ქართული სამონაზვნო კრებულის მსგავსად იერუსალიმის ქართულ სამონაზვნო კრებულსაც ლათინელებთან მჭიდრო ურთიერთობა ჰქონდა, რაც დასტურდება ქართულ საღვთისმსახურო წიგნებით. ჩვენამდე მოაღწია დოკუმენტმა, რომელიც იერუსალიმში ქართველების ლათინელებთან ურთიერთობაზე მოწმობს: ეს არის XII საუკუნის ქართული ხელნაწერი, რომელიც 1808 მონაზონმა ლავრენტი ოკრიბელმა იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში აღმოაჩინა და „გოლგოთის სვინაქსარი“ ეწოდება [7].
„გოლგოთის სვინაქსარი“ მოსახსენებლის სიას შეიცავს ცნობილი ტამპლიერების ჩამონათვალით. ცხადია, რომ ესენი ქართული ჯვრის მონასტრის კეთილისმყოფელები იყვნენ. ეს უნიკალური დოკუმენტი ერთ–ერთია ჩვენამდე მოღწეულ არამრავალრიცხოვან საბუთებს შორის, რომელიც მოწმობს ჯვრის მონასტრის ქართველი მონაზვნების მჭიდრო კონტაქტებზე ტამპლიერების ორდენის საძმოსთან. უფრო მეტიც, დოკუმენტიდან ჩანს, რომ ჯვრის მონასტრის მონაზვნებსა და ტამპლიერებს შორის ევქარისტული კავშირი არსებობდა და ხელნაწერში კი ტამპლიერები „ძმებად“ იწოდებიან. 1155 წ. ხელნაწერი გადაწერილია ვინმე გიორგი დოდისის მიერ, სავარაუდოდ, ბერძენის, რომელიც ქართულ ენას ფლობდა. სამახსოვრო ჩანაწერი „ბერძენთა ზედა მეფობასა მანოელისსა, ქართლს–დიმიტრისაჲ,იჱრუსალიმს–ბულდიონისსაჲ“ მოწმობს იმაზე, რომ მიმოწერა დასრულდა ბერძენთა მეფის მანუილის, ქართველთა დემეტრეს და იერუსალიმის ბულდიონის (ანუ ბალდუინ III–ის) მმართველობის პერიოდში და „დასაბამითგან წელნი იყვნეს ხღნთ და ქორონიკონი ტოე“ სამყაროს შექმნიდან წელთაღრიცხვის ქართული სისტემის მიხედვით (= 6759 – 5604 = 1155 წელს) და ქართული ქორონიკონის მიხედვით (= 375 + 780 = 1155 წელს) [8]. ხელნაწერის ერთ–ერთი მოსახსენიებელი გვაუწყებს: „ ჯვარო პატიოსანო, შეიწყალე ძმაჲ ჩუენი ჯოფრე ფაუსათ“ [9]. აქ უნდა ვიგულისხმოთ ჟოფრუა დე ფუშე, წარმოშობით ფრანგი და ტამპლიერთა ორდენის ერთ–ერთი გამოჩენილი წევრი, ნიჭიერი დიპლომატი, პრეცეპტორი (1164 წელს) და ერთდროულად ორდენის პროკურატორი. სხვა მოსახსენებელი გვაუწყებს: „ ქ. ჯ՜ო განმაცხოველებელო ადიდე და შ՜ე ე. ე., ფილიპე, ელისაბედ და ელენე, სტეფანე და მ՜მჲ ელისაბედისი ოდი და დედაჲ მაბილა და პაპი ფილიპესი გ՜ ი“. აქ რაც სრულებით უდავოა ფილიპ დე მიია მოხსენიებული, ტამპლიერთა ორდენის მომავალი მაგისტრი, მისი მეუღლე იზაბელა (ელისაბედი), მათი ასული ელენე და ამ არისტოკრატიული ოჯახის უახლოესი წევრები. ამ აღაპის შედგენის ჟამს, ფილიპე დე მიი ტამპლიერთა ორდენის თანამოძმე იყო, მაგრამ მოგვიანებით, დაქვრივების შემდგომ, იგი ორდენში შევიდა და მისი მაგისტრი გახდა. კიდევ ერთი მოსახსენებელი მოიხსენიებს: „ ჯვარო პატიოსანო, ადიდე და შეიწყალე სირ პერ კუმანდური ტაძრელთა“. „გოლგოთის სვინაქსარი“ არ არის ერთადერთი დოკუმენტი, რომელიც წმინდა მიწაზე ქართველებისა და ტამპლიერების ახლო კონტაქტზე მოწმობს. ლ. მენაბდეს მოჰყავს მოსახსენებლები 1155–1187 წლებით დათრიღებული ქართული სახარებიდან რომლის გვერდებზეც ლათინელები არიან მოხსენიებულნი და შესაძლოა ტამპლიერებიც. დღეს ეს სახარება პარიზში ინახება, მაგრამ იგი ისევ და ისევ ჯვრის მონასტერში იქნა აღმოჩენილი [10]. „ ქრისტე ღმერთო, შეიწყალე ძმაჲ ჩუენი პერ მარტინე, პერ გონსალ“. და „უფალო ღმერთო, შეიწყალე ძმანნი ჩუენნი კონდოფრე და კოსტანტინე და ბოტიერ“ . ამ შუასაუკუნეების ხელნაწერების უნიკალურობა ჯერჯერობით არ შეფასებულა სათნადოდ, თვით „გოლგოთის სვინაქსარიც“ კი ბოლომდე შეუსწავლელად დარჩა.
1223–24 წლებში ერთის მხრივ მეფე რუსუდანსა და ამირსპასალარ ივანე მხარგრძელს და მეორეს მხრივ რომის პაპ ჰონორიუს III–ს შორის მიწერ–მოწერა გაიმართა, რომელიც ქართველთა მონაწილეობას ეხებოდა მეექვსე ჯვაროსნულ ლაშქრობაში, რომელიც პაპმა ჰონორიუსმა 1223 წელს გამოაცხადა. რომის პონტიფიკის საყდრისადმი ქართველთა ელჩის როლი სომხური ქალაქის ანი მართლმადიდებელ ეპისკოპოსს დაეკისრა. მეექვსე ჯვაროსნული ლაშქრობა წმინდა რომის იმპერიის იმპერატორს ფრიდრიხ II გოგენშტაუფენს უნდა ეხელმძღვანელა, რომელმაც მიიღო ჯვარი და ემზადებოდა, რათა 1225 წლისთვის მუსულმანების წინააღმდეგ გაელაშქრა. საინტერესოა იმის აღნიშვნა, რომ რომის პაპის ჰონორიუსისადმი მეფე რუსუდანისა და ივანეს წერილები, სადაც რომის ეპისკოპოსი ჯერ კიდევ განისაზღვრება, როგორც „მთელი საქრისტიანოს მამა და მეთაური“, განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობენ. ეს ყოველივე იმის შესახებ მოწმობს, რომ საქართველოში რომის პონტიფიკის პატივისცემას განსაკუთრებული ადგილი ეკავა თვით საქართველოს სახელმწიფოს ოფიციალური ხელისუფლების თვალსაზრისითაც. დემეტრე პირველის, თამარ მეფისა და მეფე რუსუდანის მმართველობის ზოგიერთ ქართულ დოკუმენტში ხუთი პატრიარქია მოხსენიებული, რომელთა შორისაც რომის პაპიცაა აღნიშნული [11].
საყურაღებოა, რომ ჯერ კიდევ ანტიოქიის პატრიარქი (1193–1199) და კანონისტი თეოდორე IV ბალსამონი ტრულის კრების (კონსტანტინოპოლში 690–691 წ.წ.) 32–ე კანონის კომენტარში აღნიშნავს, რომ ივერნი (ქართველები) თუმცა კი არიან მართლმადიდებელნიო, მაგრამ „ წმინდა ბარძიმში მდუღარებას არ ასხამენო“. უნდა ითქვას, რომ XII საუკუნის მეორე ნახევრის ეს ცნობა ძალიან სახასიათოა იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ ლათინელებიც ევქარისტიაში მდუღარებას არ იყენებენ. მოცემულ პასაჟში ბალსამონი ქართველებისა და მონოფიზიტ სომხების გვერდით ლათინებსაც აყენებს, რომლებიც (ღვინოსთან ერთად) ბარძიმში მდუღარებას არ ასხამენ. მაგრამ ბალსამონი აღნიშნავს, რომ როცა ქართველებს შეეეკითხა: ასე რატომ აკეთებთო, ქართველებმა უპასუხეს, რომ ეს უბრალოდ ძველი ქართული ტრადიციააო, რადგან ქართველები ღვინის სმისას წყალს არ უმატებენო [12].
ქართველებისა და ლათინების აღმსარებლობითი პრინციპების განსხვავება პირველად მითითებულია რუსუდანის წერილში ჰონორიუსის მემკვიდრის პაპ გრიგოლ IX-სადმი. რუსუდანის წერილმა ჩვენამდე ვერ მოაღწია, მაგრამ შემონახულია პაპის პასუხი საიდანაც ჩანს, რომ რუსუდანმა გრიგოლს საქართველოს მონღოლებისგან განთავისუფლებაში შემწეობა სთხოვა. თავის წერილში პაპი სინანულს გამოთქვამს, რომ ევროპასა და მცირე აზიაში მუსულმანების გაძლიერების მიზეზით ჯარით ქართველების დახმარება არ შესწევს. წერილი 1240 წლითაა დათარიღებული [13], რის შემდგომაც ქართველებსა და ლატინებს შორის ურთიერთობათა შესუსტება შეინიშნება.
ქართველი (კათოლიკე) მეცნიერი მღვდელი მიხეილ თამარაშვილი თვლის, რომ ქართულ და რომის ეკლესიებს შორის განხეთქილება 1240 წელს უნდა მივაკუთვნოთ [14]. სხვა კათოლიკე მეცნიერი მიხეილ თარხნიშვილი წერს, რომ აღნიშნული წელი (1240 წ.) ქართულმა ეკლესიამ უნდა ჩათვალოს რომის ეკლესიისგან გამოყოფის წლად, მაგრამ ურთიერთობის გაწყვეტის ზუსტი მიზეზები გაურკვეველი რჩება [15]. ამასთნ დაკავშირებით ზედმეტი არ იქნებოდა ათონის ქართველი ბერების შესახებ ერთი ლათინურენოვანი წყაროს უწყება გაგვეხსენებინა. ჯვაროსნების მიერ კონსტანტინოპოლის აღების (1204 წ.) შემდეგ ლათინების ათონზე მივიდნენ და ათონელებისგან რომის პონტიფიკოსის იურისდიქციის აღიარება მოსთხოვეს. ათონის ივერონის მონასტრის ქართველმა მონაზვნებმა 1206 წელს საკუთარ თავზე რომის პაპის იურისდიქცია (მფარველობა) აღიარეს, რომლის შემდეგაც რომის ლიტურგიკული ტრადიციის თანახმად საღმრთო ლიტურგიას უფუარ პურზე აღასრულებდნენ, რის გამოც ათონის ბერძენმა მონაზვნებმა მათთნ ევქარისტული კავშირი შეწყვიტეს [16].
საჭიროა აღვნიშნოთ, რომ ზემოთ მოყვანილი მაგალითების გარდა, რომლებიც რომის საყდარისა და ლათინი სამღვდელოების ქართულ ეკლესიასთან და ბიზანტიისა და ახლო აღმოსავლეთის ქართველ მონაზვნებთან კავშირზე მოწმობს, აღწერილ პერიოდში ურთიერთობა სხვა რამეშიც გამოიხატება. ჟ. რიშარი აღნიშნავს, რომ უფლის საფლავის ტაძართან საკუთარი დომენები სხვა ქვეყნების გარდა საქართველოშიც იყო, სადაც XIII საუკუნეში კანონისტები თვის წარმომადგენლებს აგზავნიდნენ, რათა, მათთვის კუთვნილი ასი მამულიდან (სოფლიდან) [17] შემოსავალი შეეგროვებინათ. ამ ცნობას ვინსენტე დე ბოვესთან ვხვდებით და ამ ცნობასთან ერთად ის გვაძლევს ძალიან საინტერესო ცნობებს საქართველოს ეკლესიის იურიდიული დამოკიდებულების შესახებ ანტიოქიის საყდრის მიმართ. ვინსენტ დე ბოვე (გარდ. 1264 წ.) – დომინიკანელი მონაზონი, ღვთისმეტყველი, ფილოსოფოსი და ენციკლოპედისტი, რომელმაც დაწერა Speculum majus, სპეც. ენციკლოპედია, იგი შედგება ოთხი ნაწილისგან, მე–3 ნაწილში: Speculum hisoriale” (“ისტორიული სარკე“), 96–ე თავში „ გეორგიანელთა ცხებისა და ჩთომილების შესახებ“ [18], ის წერს: „ეს მიწა ანუ გეორგია. . . ანტიოქიის პატრიარქის ძალაუფლების ქვეშ იმყოფება. და თურქეთში ისეთი ომი მოხდა, რომ გეორგიანელებმა თურქეთის გავლით ხელდასხმისთვის ან კონფირმაციისთვის თუ სხვა რაღაცის გამო, რასაც პატრიარქიგან იღებდნენ, ანტიოქიაში ჩასვლა ვერ მოახერხეს. მაშინ ერთმანეთში მოითათბირეს და კონსტანტინოპოლის გავლით ზღვით გააგზავნეს ანტიოქიაში მათი წარგზავნილები, რათა მათთვის კათოლიკოსი დაედგინა. . . ასე იქცევიან ისინი ჩვენს დროშიც . . . და იმისათვის რაც პატრიარქმა გაუკეთა, გეორგიანელებმა მას ასი სოფელი გადასცეს . . . შემდეგ ანტიოქიაში იერუსალიმის პატრიარქი ჩავიდა და დაიჩივლა სიღარიბის გამო. ანტიოქიის პატრიარქმა თავის ღარიბ კოლეგას ეს ასი სოფელი გადასცა. ასე რომ, ამჟამად ამ სოფლებს ფლობს არქიდიაკვანი, უფლის საფლავის ძმა იერუსალიმის პატრიარქის სამწყსოდან გეორგიაში წარგზავნილი, . . . მაგრამ მათი ფლობა ხელმიუწვდომელია თათრების მოძღვავების გამო.“ დე ბოვეს უწყებაში იგულისხმება, რომ საქართველოს ეკლესია ანტიოქიის სწორედ ლათინურ საპატრიარქოს ემორჩილებოდა, და არა ბერძნულს, რომელიც დროებით კონსტანტინეპოლში იყო გადატანილი.
მოცემულ წერილში მიზნად დავისახეთ თვალყური მიგვედევნებინა ზოგადად ლათინო–ქართული საეკლესიო ურთიერთობების დალაგების, გაძლიერებისა და განელების მიმდინარეობისთვის. ჩვენ, მაგალითად არ გვქონია მიზნად ქართველებისა და ლატინების ანტაგონიზმის შესახებ მოგვეთხრო, მაგალითად იმავე ათონზე, ვინაიდან ამ პრობლემების დეტალური შესწავლა თავის კვლევას ელოდება ქართულ–ლათინური საეკლესიო ურთიერთობების სრული ისტორიის გათვალისწინებით.
ლიტერატურა და კომენტარები
1. ლ. მენაბდე. ძველი ქართული მწერლობის კერები. II.,თბ., 1980. გვ. 91
2. Metcalf D. East and West in the Medieval Eastern Mediterrean: Antioch from the Byzantine reconquest until the end of the Crusader principality, p.21
3. Djobadze w. Materials for the study of Georgian monasteries in the Western environs of Antioch on the Orontes, p. 103
4. ეფრემ მცირე. უწყებაჲ მიზეზსა ქართველთა მოქცევისასა, თუ რომელთ წიგნთა შინა მოიჴსენების. ტექსტი გამოსცა, შესავალი და ლექსიკონ–საძიებლები დაურთო თ. ბრეგაძემ. თბილისი: საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა, 1959, გვ 4
5. Riley-Smith J. The First Crusade and the Idea of Crusading, (London and Philadelphia, Athlone/ University of Pennsylvania Press, 1986; Richard J. Note sur l'archidiocèse d'Apamée et les conquêtes de Raymond de Saint-Gilles en Syrie du Nord//Syria 25 (1946-48)
6. Cahen C., la Syrie du Nord a l' époque des croasades et la principauté franque d' Antioche, Psaris, p. Geuthner, 1940. p. 535
7. ტამპლიერების ორდენის დამოკიდებულება საქართველოსთან: [ჯვაროსნული ლაშქრობების შედეგად დაარსებული ერთ–ერთი სასულიერო რაინდული ორდენი. იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის ხელნაწერ „გოლგოთის სვინაქსარში“ მოხსენიებულ რაინდთა შესაწირები] / ზინაიდა თოიძე // კლიო.–, 2005, N 27 გვ. 172; მეტრეველი, ელ. იერუსალიმის ერთი ხელნაწერი / ელ. მეტრეველი // აკადემიკოს ს. ჯანაშიას სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე, ტ. XV-B. – 1948. გვ. 37-48
8. ლ. მენაბდე. ძველი ქართული მწერლობის კერები. II., თბ., 1980. გვ. 94
9. ლ. მენაბდე. იქვე.
10. ლ. მენაბდე. იქვე. გვ. 94–95
11. მ. თამარაშვილი. ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის, თბილისი, 1902 წ. თავი I. გვ. 5-7.
12. Правила Святых Вселенских Соборов. М., 2000. С. 387-388
13. MGH. Epist. Saec.XIII. I. 664-665
14. მ. თამარაშვილი, ქართული ეკლესია დასაბამიდან დღემდე, თბ., 1995. გვ., 485
15. მ. თარხნიშვილი, წერილები, თბ., 1994. გვ. 485
16. იქვე. იმის შესახებ, რომ ივერონი რომის პაპის იურისდიქციის ქვეშ შევიდა იხილეთ დ. ობოლენსკი. ერთა ბიზანტიური თანამეგობრობა. ექვსი ბიზანტიური პორტრეტი. თარგმანი ინგლისურიდან მ., იანუს კ, 1998 გვ. 500.
17. Ришар Ж. Латино-Иерусалимское королевство. СПб., 2002, С. 124
18. Книга странствий//пер. с лат. и ст.-фр., сост.,статьи и комментарии Н.Горелова -С.Пб.:"Азбука-классика", 2006
რ ე ც ე ნ ზ ი აიოანე კაზარიანის წერილზე: რომის საყდარსა და საქართველოს ეკლესიას შორის ურთიერთობის მოკლე მიმოხილვა (XI-XIII-ე საუკუნეები)
იოანე კაზარიანის ნაშრომი ერთობ მნიშვნელოვან და უაღრესად საინტერესო საკითხს ეხება, რომელიც ჩვენს ისტორიოგრაფიაში ნაკლებად არის შესწავლილი, თუ არ ჩავთვლით გამონაკლისებს, რომლებიც ათეისტური ეპოქის ანაბეჭდს ატარებს თავიანთ კვლევებზე, ან პირიქით კონფესიური ელფერი (მ. თარხნიშვილი, მ. თამარაშვილი.) დაჰკრავდა მათ ნაშრომებს.
ამ მხრივ, ბატონი იოანე შეეცადა ეპოქალურ და კონფესიურ სტერეოტიპებზე მაღლა დამდგარიყო და საქართველოს ეკლესიის და ლათინური ეკლესიის ურთიერთობა მიუკერძოებლად წარმოეჩინა. თავად ამ საკითხების განხილვა და აქტუალიზაცია, რომელიც დღემდე თითქმის შეუსწავლელია, საწინდარია ამ საკითხებზე კვლევების დაწყებისა. ბატონი იოანე თეზისების სახით განათავსებს მდიდარ ისტორიულ მასალას. ამ კვლევის სწორი და ადეკვატური მიმართულებით წარსამართავად გამოვთქვამ რამდენიმე შენიშვნას, რომლის გათვალისწინებაც, ვიმედოვნებ, წაადგება წინამდებარე საკითხის კვლევას:
1 - თეზა იმის შესახებ, რომ მცხეთის საყდარს არ შეუწყვეტია ურთიერთობა რომთან მეცამეტე საუკუნემდე მთლად სწორი არ უნდა იყოს, რადგან მცირე აზიაში პოლიტიკური სიტუაციის შეცვლის შედეგად ლათინები, ცხადია აკონტროლებდენ საეკლესიო პოლიტიკასაც, შესაბამისად, ამ არეალში არსებული ქართული მონასტრების ურთიერთობა ლათინებთან არ იყო ნებაყოფლობითი, არამედ მხოლოდ პოლიტიკური რეალობის ანაბჭდი.
2 - წმინდა მიწაზე, მცირე აზიაში და ათონის მთაზე არსებული ქართული მონასტრები არ იყო მცხეთის საყდარის იურისდიქციაში, შესაბამისად, მათი ურთიერთობები ლათინებთან არ შეიძლება ჩაითვალოს ზოგადად საქართველოს ეკლესიის ურთიერთობად დასავლეთის ეკლესიასთან. აქედან გამომდინარე, წინამდებარე წერილის სათაური, ვფიქრობ, ჰიპერბოლიზირებულია.
3 - რაც შეეხება ბალსამონის ცნობას ბარძიმში მდუღარების ჩაუმატებლობის შესახებ, ეს უფრო სომხური ეკლესიის ტერიტორიულ სიახლოვეზე, რეგიონალური ტრადიციების იდენტობაზე უფრო მეტყველებს, ვიდრე ლათინური წესის დაცვაზე. ანალოგიური ბრალდება ანტიოქიის ეკლესიამ მეთერთმეტე საუკუნეში წაუყენა წმინდა გიორგი მთაწმინდელს ქართველი მღვდლების სომხების მსგავსად მხოლოდ ჩოხით ჩაცმული წირვის დაყენების შესახებ, რაზეც წმინდა გიორგი მთაწმინდელმა ანტიოქიის პატრიარქს ქართული ეკლესიის მართლმადიდებლობის შესახებ სრული არგუმენტაცია წარუდგინა.
4 - ქართველი მეფეების მიერ რომის პაპების შესაბამისი ტიტულატურით მოხსენიება უფრო პოლიტკორექტულობას გავს, ვიდრე ქართველი მონარქების საეკლესიო ვითარების არ ცოდნას, მით უფრო, როცა საქართველოს ეკლესია ძირითადში კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოზე ახდენდა სწორებას და ორიენტირებას. თუნდაც წმინდა გიორგი მთაწმინდელის მიერ წმინდა წერილზე ჩატარებული სარედაქციო კვლევაც სწორედ კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოში დაცული ბერძნულ რედაქციებთან შედარებით წმინდა წერილის ქართული რედაქციებიდან არმენოფილური ჩანამატები აღმოიფხვრა.
5 - რაც შეეხება ვინსენტ დე ბოვეს ცნობას საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის იურიდიულ სტატუსზე, იგი ბევრ ანაქრონიზმს შეიცავს, როგორც ჩანს აღნიშნული ავტორი ან გადაუმოწმებელი, ან ძველ პერიოდს მიკუთვნებული ან მცდარი წყაროებით სარგებლობს, ან გადამწერის მოგვიანო ჩანამატია რაზეც რამდენიმე არგუმენტი მეტყველებს: 1) ხატმებრძოლობის პერიოდში 750 წელს გუთეთის (დღევანდელი ყირიმი) საეპისკოპოსო კანდიდატი ეპისკოპოსად კურთხევისთვის არ ჩადის კონსტანტინეპოლში საკურთხევლად იქ არსებული მწვალებლობის გამო და ჩადის იერუსალიმის საპატრიარქოში, საიდანაც გამოისტუმრებენ მცხეთაში (როგორც ჩანს ტერიტორიული სიახლოვის გამო) და მცხეთის კათოლიკოსი ხელს დაასხამს იოანე გუთელს ეპისკოპოსად, თავისთავად ეს წყარო მეტყველებს იმაზე ,რომ მცხეთაში არა მარტო განაგებენ საკუთარ ხელდასხმის საქმეს, არამედ სხვასაც აკურთხებენ, ანუ ეს ეკლესია ავტოკეფალურია 2) საქართველოს ეკლესიის თვითმყოფადობაზე აგრეთვე მეტყველებს გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრებაც, როდესაც ანტიოქიის პატრიარქს, პეტრე მესამეს, დაუსაბუთა საქართველოს ეკლესიის სამოციქულო წარმომავლობა და ავტოკეფალურობა, ეს მე-XI საუკუნეა 3) მე XI საუკუნეშივე აღიარებულია საქართველოს ეკლესიის საპატრიარქო ღირსებაც, თუნდაც კონსტანტინეპოლის ეკლესიის მიერ, შესაბამისად, ავტოკეფალური, საპატრიარქო ღირსების მქონე ეკლესია შეუძლებელია დამორჩილებოდა სხვა ეკლესიას, რაც ხელდასხმებს გულისხმობს, აქედან გამომდინარე, ბოვეს ცნობა შეიძლება ნაყალბევად მივიჩნიოთ და შემდგომი საუკუნეების ცნობების რანგში გავიყვანოთ, რადგან ერთიანი საქართველოს დაშლის შემდეგ (მე XV საუკუნე) ყოველი ქართული სამეფოსა თუ სამთავროს მეთაური ცდილობდა თავის სამეფოში (სამთავროში) დამოუკიდებელი ეკლესია ჰქონოდა, ამ მიზნით იწვევდნენ იერუსალიმელ ან ანტიოქიელ ბერებსა და იერარქებს (ხანდახან პატრიარქებსაც კი), დიდი გასამრჯელოს ფასად მათ სთხოვდნენ დახმარებას თავიანთ სამთავროში მცხეთისგან დამოუკიდებელი ეკლესიის დასაარსებლად. მე-XIII საუკუნეში კი საქართველოს ეკლესია გაცილებით ძლიერი იყო ვიდრე ნომინალურად არსებული ანტიოქიის ეკლესია, რაც კიდევ ერთხელ მეტყველებს ბოვეს ცნობის არაადეკვატურობაზე
ამ შენიშვნების გათვალისწინებით, ბატონი იოანეს წინამდებარე წერილი მნიშვნელოვანი ბიძგია ამ საკითხების შემდგომი კვლევებისთვის.
დეკანოზი ლევან მათეშვილი
ისტორიის დოქტორი
იოანე კაზარიანის ნაშრომი ერთობ მნიშვნელოვან და უაღრესად საინტერესო საკითხს ეხება, რომელიც ჩვენს ისტორიოგრაფიაში ნაკლებად არის შესწავლილი, თუ არ ჩავთვლით გამონაკლისებს, რომლებიც ათეისტური ეპოქის ანაბეჭდს ატარებს თავიანთ კვლევებზე, ან პირიქით კონფესიური ელფერი (მ. თარხნიშვილი, მ. თამარაშვილი.) დაჰკრავდა მათ ნაშრომებს.
ამ მხრივ, ბატონი იოანე შეეცადა ეპოქალურ და კონფესიურ სტერეოტიპებზე მაღლა დამდგარიყო და საქართველოს ეკლესიის და ლათინური ეკლესიის ურთიერთობა მიუკერძოებლად წარმოეჩინა. თავად ამ საკითხების განხილვა და აქტუალიზაცია, რომელიც დღემდე თითქმის შეუსწავლელია, საწინდარია ამ საკითხებზე კვლევების დაწყებისა. ბატონი იოანე თეზისების სახით განათავსებს მდიდარ ისტორიულ მასალას. ამ კვლევის სწორი და ადეკვატური მიმართულებით წარსამართავად გამოვთქვამ რამდენიმე შენიშვნას, რომლის გათვალისწინებაც, ვიმედოვნებ, წაადგება წინამდებარე საკითხის კვლევას:
1 - თეზა იმის შესახებ, რომ მცხეთის საყდარს არ შეუწყვეტია ურთიერთობა რომთან მეცამეტე საუკუნემდე მთლად სწორი არ უნდა იყოს, რადგან მცირე აზიაში პოლიტიკური სიტუაციის შეცვლის შედეგად ლათინები, ცხადია აკონტროლებდენ საეკლესიო პოლიტიკასაც, შესაბამისად, ამ არეალში არსებული ქართული მონასტრების ურთიერთობა ლათინებთან არ იყო ნებაყოფლობითი, არამედ მხოლოდ პოლიტიკური რეალობის ანაბჭდი.
2 - წმინდა მიწაზე, მცირე აზიაში და ათონის მთაზე არსებული ქართული მონასტრები არ იყო მცხეთის საყდარის იურისდიქციაში, შესაბამისად, მათი ურთიერთობები ლათინებთან არ შეიძლება ჩაითვალოს ზოგადად საქართველოს ეკლესიის ურთიერთობად დასავლეთის ეკლესიასთან. აქედან გამომდინარე, წინამდებარე წერილის სათაური, ვფიქრობ, ჰიპერბოლიზირებულია.
3 - რაც შეეხება ბალსამონის ცნობას ბარძიმში მდუღარების ჩაუმატებლობის შესახებ, ეს უფრო სომხური ეკლესიის ტერიტორიულ სიახლოვეზე, რეგიონალური ტრადიციების იდენტობაზე უფრო მეტყველებს, ვიდრე ლათინური წესის დაცვაზე. ანალოგიური ბრალდება ანტიოქიის ეკლესიამ მეთერთმეტე საუკუნეში წაუყენა წმინდა გიორგი მთაწმინდელს ქართველი მღვდლების სომხების მსგავსად მხოლოდ ჩოხით ჩაცმული წირვის დაყენების შესახებ, რაზეც წმინდა გიორგი მთაწმინდელმა ანტიოქიის პატრიარქს ქართული ეკლესიის მართლმადიდებლობის შესახებ სრული არგუმენტაცია წარუდგინა.
4 - ქართველი მეფეების მიერ რომის პაპების შესაბამისი ტიტულატურით მოხსენიება უფრო პოლიტკორექტულობას გავს, ვიდრე ქართველი მონარქების საეკლესიო ვითარების არ ცოდნას, მით უფრო, როცა საქართველოს ეკლესია ძირითადში კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოზე ახდენდა სწორებას და ორიენტირებას. თუნდაც წმინდა გიორგი მთაწმინდელის მიერ წმინდა წერილზე ჩატარებული სარედაქციო კვლევაც სწორედ კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოში დაცული ბერძნულ რედაქციებთან შედარებით წმინდა წერილის ქართული რედაქციებიდან არმენოფილური ჩანამატები აღმოიფხვრა.
5 - რაც შეეხება ვინსენტ დე ბოვეს ცნობას საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის იურიდიულ სტატუსზე, იგი ბევრ ანაქრონიზმს შეიცავს, როგორც ჩანს აღნიშნული ავტორი ან გადაუმოწმებელი, ან ძველ პერიოდს მიკუთვნებული ან მცდარი წყაროებით სარგებლობს, ან გადამწერის მოგვიანო ჩანამატია რაზეც რამდენიმე არგუმენტი მეტყველებს: 1) ხატმებრძოლობის პერიოდში 750 წელს გუთეთის (დღევანდელი ყირიმი) საეპისკოპოსო კანდიდატი ეპისკოპოსად კურთხევისთვის არ ჩადის კონსტანტინეპოლში საკურთხევლად იქ არსებული მწვალებლობის გამო და ჩადის იერუსალიმის საპატრიარქოში, საიდანაც გამოისტუმრებენ მცხეთაში (როგორც ჩანს ტერიტორიული სიახლოვის გამო) და მცხეთის კათოლიკოსი ხელს დაასხამს იოანე გუთელს ეპისკოპოსად, თავისთავად ეს წყარო მეტყველებს იმაზე ,რომ მცხეთაში არა მარტო განაგებენ საკუთარ ხელდასხმის საქმეს, არამედ სხვასაც აკურთხებენ, ანუ ეს ეკლესია ავტოკეფალურია 2) საქართველოს ეკლესიის თვითმყოფადობაზე აგრეთვე მეტყველებს გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრებაც, როდესაც ანტიოქიის პატრიარქს, პეტრე მესამეს, დაუსაბუთა საქართველოს ეკლესიის სამოციქულო წარმომავლობა და ავტოკეფალურობა, ეს მე-XI საუკუნეა 3) მე XI საუკუნეშივე აღიარებულია საქართველოს ეკლესიის საპატრიარქო ღირსებაც, თუნდაც კონსტანტინეპოლის ეკლესიის მიერ, შესაბამისად, ავტოკეფალური, საპატრიარქო ღირსების მქონე ეკლესია შეუძლებელია დამორჩილებოდა სხვა ეკლესიას, რაც ხელდასხმებს გულისხმობს, აქედან გამომდინარე, ბოვეს ცნობა შეიძლება ნაყალბევად მივიჩნიოთ და შემდგომი საუკუნეების ცნობების რანგში გავიყვანოთ, რადგან ერთიანი საქართველოს დაშლის შემდეგ (მე XV საუკუნე) ყოველი ქართული სამეფოსა თუ სამთავროს მეთაური ცდილობდა თავის სამეფოში (სამთავროში) დამოუკიდებელი ეკლესია ჰქონოდა, ამ მიზნით იწვევდნენ იერუსალიმელ ან ანტიოქიელ ბერებსა და იერარქებს (ხანდახან პატრიარქებსაც კი), დიდი გასამრჯელოს ფასად მათ სთხოვდნენ დახმარებას თავიანთ სამთავროში მცხეთისგან დამოუკიდებელი ეკლესიის დასაარსებლად. მე-XIII საუკუნეში კი საქართველოს ეკლესია გაცილებით ძლიერი იყო ვიდრე ნომინალურად არსებული ანტიოქიის ეკლესია, რაც კიდევ ერთხელ მეტყველებს ბოვეს ცნობის არაადეკვატურობაზე
ამ შენიშვნების გათვალისწინებით, ბატონი იოანეს წინამდებარე წერილი მნიშვნელოვანი ბიძგია ამ საკითხების შემდგომი კვლევებისთვის.
დეკანოზი ლევან მათეშვილი
ისტორიის დოქტორი
