ავტორი: გელა თევზაძე, ბიოლოგიურ მეცნიერებათა დოქტორი, თავისუფალი უნივერსიტეტის პროფესორი
ჩვენს ბლოგზე განთავსებულმა თემამ "შეიძლება თუ არა მართლმადიდებელი იყოს ევოლუციონისტი?" ცხარე კამათი გამოიწვია, სადაც რამდენიმე კითხვა იქნა დასმული ევოლუციონიზმის ოპონენტთა მხრიდან. ვითვალისწინებთ რა ჩვენი მკითხველის თვალსაზრისს, გვსურს დავაკმაყოფილოთ მათი სურვილი და ამჯერად გთავაზობთ თავისუფალი უნივერსიტეტის პროფესორის, ბიოლოგიურ მეცნიერებათა დოქტორის გელა თევზაძის სამ სტატიას, რომელიც გამოქვეყნდა გაზეთ 24 საათის სამეცნიერო პოპულარულ სტატიათა რუბრიკაში სამ ნაწილად. გამომდინარე იმ კითხვებიდან რაც ჩვენი ბლოგის ფეისბუკის ფორუმზე დაფიქსირდა, აღნიშნული თემა წმინდა მეცნიერულ-პოპულარული ხასიათისაა და ავტორი საკითხს მხოლოდ ამ კონტექსტში განიხილავს. თითოეულ სტატიას რამდენიმე ილუსტრაციაც ახლავს, რომელთა მოკლე აღწერა ყოველი სტატიის ბოლოშია წარმოდგენილი. აღნიშნული სტატიები საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც, თუ დიაკონ ანდრეი კურაევის მონოგრაფია "შეიძლება თუ არა მართლმადიდებელი იყოს ევოლუციონისტი?" საკითხს საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით განიხილავს, წინამდებარე სტატიები პრობლემას მეცნიერული კუთხით აშუქებენ, რაც ერთგვარად ავსებს ხსენებული მონოგრაფიის შინაარსს.
მიტოქონდრიული დნმ:
არაქრომოსომული გენეტიკური ინფორმაცია,
რომელიც ჩვენი წარმომავლობის ისტორიას შეიცავს.
ცნობილია,
რომ ყოველი ცოცხალი ორგანიზმი უჯრედებისაგან
შედგება. ყველა მრავალუჯრედიანი (და ზოგიერთი ერთუჯრედიანი) ორგანიზმის უჯრედები
შეიცავს ბირთვსა და მის გარშემო
არსებულ ციტოპლაზმას. ორგანიზმების გენეტიკური ინფორმაცია
დეზოქსირიბონუკლეინის მჟავაში (დნ მჟავაში, ან დნმ–ში) არის კოდირებული, მისი უდიდესი ნაწილი უჯრედების ბირთვის
შიგნით არის მოთავსებული და ქრომოსომებშია განლაგებული. მნიშვნელოვანი
გამონაკლისია მიტოქონდრიული დნ მჟავა,
რომელიც განლაგებულია ბირთვის გარეთ, ციტოპლაზმაში, უფრო ზუსტად კი
მიტოქონდრიებში. მიტოქონდრიები ციტოპლაზმაში არსებული უჯრედსშიდა წარმონაქმნებია,
რომელთა მთავარი ფუნქცია უჯრედისათვის აუცილებელი ენერგიის წარმოქმნა და
დაგროვებაა.
რადგან
მიტოქონდრიები – და შესაბამისად, მათში მოთავსებული დნმ – ბირთვის გარეთ არსებობს,
მათი მემკვიდრეობით გადაცემის მექანიზმი მნიშვნელოვნად განსხვავდება ბირთვული
დნმ–ის გადაცემის მექანიზმისაგან. როგორც ცნობილია, ყველა ორგანიზმი ბირთვული
გენეტიკური მასალის ორ ტოლ ნახევარს იღებს: ერთს – დედისაგან, მეორეს კი –
მამისაგან. ამიტომ, მაგალითად, ყველა ადამიანის 46 ქრომოსომიდან 23 დედისგანაა
მიღებული, 23 კი – მამისაგან. ეს მოვლენა იმაზეა დაფუძნებული, რომ სასქესო უჯრედის
წარმოქმნისას მასში ორგანიზმის ბირთვული გენეტიკური მასალის (ბირთვული დნმ–ის)
რაოდენობის ნახევარი გადადის. განაყოფიერებისას, ანუ მდედრობითი და მამრობითი
სასქესო უჯრედების შერწყმისას, ეს ორი ნახევარი (ადამიანის შემთხვევაში – 23–23
ქრომოსომა) ერთიანდება და იწყება ახალი ორგანიზმის განვითარება.
მიტოქონდრიული
დნმ–ის შემთხვევაში მემკვიდრეობის მექანიზმი მნიშვნელოვნად განსხვავებულია. ეს
განსხვავება იმითაა განპირობებული, რომ, თუმცა მდედრობითი და მამრობითი სასქესო
უჯრედები ბირთვული დნმ–ის შემცველობის მხრივ ტოლფასნი არიან, ისინი მკვეთრად
განირჩევიან ციტოპლაზმის (და, მაშასადამე, ციტოპლაზმაში არსებული მიტოქონდრიული
დნმ–ის) შემცველობით: კვერცხუჯრედი (მდედრობითი სასქესო უჯრედი) ციტოპლაზმას დიდი
რაოდენობით შეიცავს, სპერმატოზოიდი (მამრობითი სასქესო უჯრედი) კი ციტოპლაზმას
თითქმის მთლიანადაა მოკლებული. შესაბამისად, ყოველ ორგანიზმში არსებული
მიტოქონდრიული დნმ სწორედ დედის მხრიდანაა მიღებული.
ეს
გარემოება განსაზღვრავს მიტოქონდრიული (და ზოგადად, ციტოპლაზმური) დნმ–ის
მემკვიდრეობით გადაცემის თავისებურებას: მიტოქონდრიულ დნმ–ში კოდირებული
ინფორმაცია დედისაგან გადაეცემა როგორც ბიჭებს, ასევე გოგონებს, მაგრამ ამ ინფორმაციის გადაცემა შემდეგი თაობისათვის
მხოლოდ ქალებს შეუძლიათ. გავრცელებული მეტაფორით, ყველა ადამიანი თავის უჯრედებში
„ევას მიტოქონდრიულ დნმ–ს“ ატარებს. იგივე მეტაფორას თუ განვავრცობთ, ადამის
მიტოქონდრიული დნმ პირველივე თაობაში „დაიკარგა“.
ექსპერიმენტულ
მეცნიერებაში კი ადამიანის ევოლუციის, მისი წარმომავლობისა და დედამიწაზე
განსახლების ქრონოლოგიის შესწავლისას, მიტოქონდრიული დნმ–ის ანალიზი უკვე მიღებული
და აღიარებული მეთოდია. თუ ბირთვული დნმ ყოველ თაობაში განიცდის ცვლილებას
(ქრომოსომების ფრაგმენტების მიმოცვლის, ახალი ორგანიზმის წარმოქმნისას ახლებური
კომბინაციების წარმოქმნის გამო), მიტოქონდრიული დნმ უცვლელად გადაეცემა შვილებს
დედისაგან, და ქალიშვილებისაგან – შვილიშვილებს. მემკვიდრეობითი ცვლილებები
მიტოქონდრიულ დნმ–ში მეტად იშვიათია, რადგან, ბირთვული დნმ–ისაგან განსხვავებით,
იგი არც ფრაგმენტებს მიმოიცვლის და არც ორად იყოფა სქესობრივი უჯრედების
წარმოქმნისას, რომ შემდეგ ახალ „ნახევარს“ შეერწყას. ის ცვლილებები კი, რომელიც
მიტოქონდრიულ დნმ–ში მაინც ხდება, ძალიან ინფორმატულია და ადამიანთა დიდი ჯგუფების
წარმომავლობის ერთგვაროვნებისა თუ განსხვავებულობის მიმანიშნებელია.
მიტოქონდრიული
დნმ–ის გამოყენება ადამიანის წინაპრებისა და მისი წარმომავლობის შესასწავლად 1987
წელს დაიწყო, როდესაც რებეკა კანმა
თანამშრომლებთან ერთად გამოაქვეყნდა სტატია „მიტოქონდრიული
დნმ და ადამიანის ევოლუცია“ (Rebecca Cann, “Mitochondrial DNA and Human
Evolution”). ამ სტატიაში გადმოცემული იყო 147 ადამიანის მიტოქონდრიული
დნმ–ის ანალიზი. ამ ადამიანების წარმოშობა (უფრო ზუსტად, მათი მდედრობითი სქესის
წინაპრების წარმომავლობა) ხუთ სხვადასხვა გეოგრაფიულ რეგიონს მიეკუთვნებოდა.
სტატიის ორი ძირითადი დებულება, რამდენიმე მცირე უზუსტობის მიუხედავად, ახლაც
ჭეშმარიტადაა მიჩნეული: 1) „მიტოქონდრიული დნმ–ის ხეს“ ფესვები აფრიკაში აქვს
გადგმული, ანუ ხუთივე რეგიონის წარმომადგენლების წარმომავლობა აფრიკაში იწყებოდა;
2) ამ ხის ყველა „ტოტი“ შედარებით მოკლეა, რაც მიგვანიშნებს, რომ ხუთივე ჯგუფის
საერთო წინაპარი შედარებით მცირე ხნის წინ ცხოვრობდა. ცხადია, რომ ამ საერთო
წინაპრის დასახელებისათვის „ევა“ ყველაზე შესაფერი აღმოჩნდა...
ამ
დებულებების საფუძველზე, ავტორებმა დაასკვნეს, რომ მათი შედეგები კარგად მიესადაგებოდა
ადამიანის ევოლუციის ერთ–ერთ მოდელს. ამ მოდელის თანახმად, ანატომიურად
თანამედროვე ადამიანის წარმოშობა პირველად აფრიკაში მოხდა თითქმის 150 ათასი წლის
წინათ; ამას მოჰყვა ადამიანების განსახლება აფრიკიდან – დაახლოებით 100 ათასი წლის
წინ. ამ განსახლების შედეგად, აფრიკიდან გამოსულმა ადამიანებმა სრულიად შეცვალეს
(განდევნეს) ყველა სხვა ჯგუფი, რის შედეგადაც ყველა თანამედროვე ადამიანი ამ –
აფრიკაში წარმოშობილი და შემდგომ განსახლებული – პოპულაციის (ანუ ინდივიდთა
ჯგუფის) შთამომავალია. ეს ჰიპოთეზა, მიტოქონდრიული დნმ–ის კვლევის შედეგებისაგან
დამოუკიდებლად, უკვე განიხილებოდა პალეოანთროპოლოგიურ ლიტერატურაში. მისი მთავარი
ალტერნატივა იყო ე.წ. მულტირეგიონალური
(მულტიცენტრული) ჰიპოთეზა, რომლის
თანახმადაც როგორც აფრიკაში, ასევე ევრაზიაში მოსახლე „წინაპართა პოპულაციები“
მონაწილეობდნენ ანატომიურად თანამედროვე ადამიანის ფორმირებაში.
1989
წელს უკვე გამოიცა პირველი სახელმძღვანელო ადამიანის ევოლუციაში, სადაც რებეკა
კანის შედეგები იყო ნახსენები. სურათზე, რომელიც ამ სახელმძღვანელოდაა
გადმობეჭდილი, ორივე ხსენებული ჰიპოთეზა გრაფიკულადაა მოცემული. როგორც
ილუსტრაციიდან ჩანს, ორივე ჰიპოთეზის მიხედვით ადამიანის წარმოშობა აფრიკაში იღებს
სათავეს, განსახლება კი 1.7–1.9 მილიონი წლის წინ დაიწყო. ადამიანის წინაპრებს, რომლებიც იმ დროში
ცხოვრობდნენ, Homo erectus–ს
(„გამართულ ადამიანს“) უწოდებენ. პირველი (მულტირეგიონალური) მოდელის თანახმად,
აფრიკიდან Homo erectus –ის სამი
განსხვავებული პოპულაცია გამოვიდა და მათგან ადამიანის თანამედროვე აფრიკელები,
აზიელები და ევროპელები ჩამოყალიბდნენ. მეორე მოდელის ვარაუდით, პირველი განსახლება მართლაც 1.7–1.9 მილიონი
წლის წინ შეიძლება მომხდარიყო, მაგრამ
ბევრად გვიან (დაახლოებით 100 ათასი წლის წინ) აფრიკიდან კიდევ ერთი ფორმა
გამოვიდა, რომელმაც ევროპასა თუ აზიაში ყველა დანარჩენი პოპულაცია შეცვალა
(გამოდევნა). ეს პროცესი მეორე მოდელის ამსახველ ნახაზზე (B) წყვეტილი
მონაკვეთითაა აღნიშნული. ამ მოდელს, პირველისაგან ძირითადი განსხვავების
აღსანიშნავად, „აფრიკიდან ჩანაცვლების“
(Out-of-Africa Replacement) მოდელს უწოდებენ.
რებეკა
კანის ნაშრომში აღნიშნულია, რომ მათი შედეგების საფუძველზე აგებული „მიტოქონდრიული
ხის“ „ტოტები“ არააფრიკულ (ევროპულ, აზიურ) პოპულაციებს შორის მკვეთრად
განსხვავებული წინაპრების არსებობას არ მიანიშნებდნენ. ასეთი წინაპრები კი,
პირველი მოდელის თანახმად, ნამდვილად უნდა არსებობდნენ! ამგვარად, გენეტიკური კვლევის
შედეგებმა უარჰყო მულტირეგიონალური ჰიპოთეზა, „აფრიკიდან ჩანაცვლების“ ჰიპოთეზას კი მხარს უჭერდა. სულ ცოტა ხანში,
სასკოლო სახელმძღვანელოებისა და სამეცნიერო–პოპულარული ლიტერატურის თანახმად, „აფრიკიდან
ჩანაცვლება“ ადამიანის ევოლუციის ერთადერთ ჭეშმარიტ მოდელად იქნა მიჩნეული.
მაგრამ
აუცილებელია აღინიშნოს, რომ რებეკა კანის სტატიაში რამდენიმე უმართებულო მსჯელობა
არსებობს: 1) მის მიერ აღწერილი პირველი მოდელი სრულყოფილად ვერ აკმაყოფილებს
„მულტირეგიონალური“ ჰიპოთეზის განსაზღვრებას (დაწვრილებით იხ. ქვემოთ); 2) კანსა
და მისი თანაავტორებს თავისი ჰიპოთეზა ექსპერიმენტულად (მაგ., სტატისტიკური
ანალიზის გამოყენებით) არ შეუმოწმებიათ; 3) არსებობს ადამიანის ევოლუციის არა მხოლოდ
ორი, არამედ რამდენიმე მოდელი, ასე რომ ორიდან ერთის უარყოფა სულაც არ ნიშნავს,
რომ მეორე მოდელის ჭეშმარიტება ეჭვსგარეშეა. 4) ზოგადი პროცესის სტატისტიკური
დასაბუთება არ უზრუნველჰყოფს ამ პროცესის შემადგენელი ნაწილების ამსახველი
მოდელების ჭეშმარიტების დამტკიცებას. ახლა
ეს ოთხი სუსტი წერტილი ცალკ–ცალკე განვიხილოთ:
1) რა არის მულტირეგიონალური ჰიპოთეზა? ადამიანის ევოლუციის მულტირეგიონალური მოდელი
უშვებს, რომ შესაძლებელია ევოლუციის გასაოცარი პარალელიზმი ადამიანის წინაპრებიდან
მის – სულ ცოტა, სამ – თანამედროვე ფორმებამდე. ეს მოდელი ჯერ კიდევ კანის
ნაშრომის გამოქვეყნებამდე იყო დისკრედიტირებული, თუმდაც იმის საფუძველზე, რომ
ასეთი „სამგზის პარალელური ევოლუცია“ თეორიულად ძნელი წარმოსადგენი იყო. მეტიც,
კვლევებმა ცხადჰყო, რომ ევროპელ, აზიელ და აფრიკელ პოპულაციებს შორის არსებული
გენეტიკური განსხვავებები მცირე იყო და არ იძლეოდა იმის საფუძველს, რომ ძველი,
ერთმანეთისაგან მნიშვნელოვნად დაშორებული და დამოუკიდებელი წინაპრების არსებობა
დაგვეჯერებინა. ამიტომ, კანის სტატიაში განხილული მოდელი იმ დროისათვისაც კი უკვე
უარყოფილი იყო. მაგრამ უკვე არსებობდა სხვაგვარი მულტირეგიონალური მოდელი, რომლის
თანახმადაც ადამიანთა სხვადასხვა პოპულაციები (ავსტრალიური, მონღოლური,
სამხრეთაფრიკული, ევრაზიული) ევოლუციის დროს აქტიურად მიმოიცვლიდნენ გენებს (ე.წ.
„გენების დრეიფის“ მექანიზმით). სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ხდებოდა არა „სამგზის“ (ან
„ოთხგზის“!) პარალელური ევოლუცია, არამედ ურთიერთდაკავშირებული განვითარება.
თითოეული პოპულაცია, რასაკვირველია,
დანარჩენებისაგან მეტ–ნაკლებად განსხვავდება, მაგრამ ერთმანეთისაგან
სრულიად დამოუკიდებელ ევოლუციას ეს მოდელი არც კი ახსენებს. მეტიც, ამ მოდელში
ოთხი „ევოლუციური ხაზი“ მუდმივ ურთიერთქმედებაში იმყოფება და ცალკეულ განშტოებებს
არ წარმოქმნის. და ბოლოს, „მულტირეგიონალური მოდელის“ არა ერთი, არამედ რამდენიმე
ვერსია არსებობს, რომლებიც განსხვავდებიან ევოლუციის პროცესში გენების დრეიფისა და
გადარჩევის პირობების როლების სხვადასხვაგვარი განმარტებით. „აფრიკიდან
განსახლება–გამოცვლის“ ჰიპოთეზა კი „მულტირეგიონალური მოდელებთან“ შედარებით უფრო
მარტივად ხსნის ადამიანის ევოლუციაში მიმდინარე პროცესებს. სწორედ ამ მოსაზრებითაა
აღიარებული „აფრიკიდან ჩანაცვლების“ მოდელი ადამიანის ევოლუციის აღწერისათვის
ყველაზე უფრო შესაფერის საწყის ჰიპოთეზად.
2. ჰიპოთეზასთან თავსებადობა თუ ჰიპოთეზის
შემოწმება? ყველა სტუდენტისათვის მეტად
მნიშვნელოვანია იმის გაცნობიერება, რომ მეცნიერების ერთ–ერთი უმთავრესი მიზანია
ექსპერიმენტული შედეგების დაგროვება რაიმე ჰიპოთეზის შესამოწმებლად. სამწუხაროდ,
მრავალ შემთხვევაში ადამიანის წარმომავლობასთან დაკავშირებით ჩატარებულ გენეტიკურ
ექსპერიმენტებში მკვლევარები თავს არიდებენ ჰიპოთეზის შემოწმებას და მხოლოდ იმას
აჩვენებენ მკითხველს, რომ მიღებული შედეგები თავსებადია რომელიმე (ხშირად ადრევე
„შერჩეულ“) ჰიპოთეზასთან. როგორც აღვნიშნეთ, საწყისი შედეგები მიტოქონდრიული
დნმ–ის გამოყენებით თავსებადი იყო როგორც „გამოცვლის“ მოდელთან, ასევე
„მულტირეგიონალური მოდელის“ ახალ ვერსიასთან. ძირითადი სხვაობა ამ მოდელებს შორის
იმაში მდგომარეობდა, მართლაც მოხდა თუ არა ევრაზიული პოპულაციების „ჩანაცვლება“.
სხვა მხრივ – აფრიკული „ფესვებისა“ თუ შედარებით მცირე ხნის წინ არსებული საერთო
წინაპრის თვალსაზრისით – ეს ორი მოდელი ერთმანეთისაგან თითქმის არ განსხვავდებოდა.
ჩანაცვლების დასაბუთებისათვის კი აუცილებელია, რომ მიღებული შედეგები საკმარის
ინფორმაციას გვაძლევდნენ პოპულაციების შესახებ როგორც ჩანაცვლების პერიოდში და მის
შემდეგ, ასევე იმ დრომდეც, როცა
ნავარაუდევი ჩანაცვლება მოხდა. მხოლოდ ამ შემთხვევაში შესაძლებელია საუბარი იმ
ჰიპოთეზის შემოწმებაზე, რომლის თანახმადაც რაიმე ჩანაცვლება მართლაც მოხდა.
მაშასადამე, ჭეშმარიტად ფასეულ ინფორმაციას გენეტიკური კვლევის ის შედეგები
შეიცავენ, რომელთა საფუძველზე შესაძლოა ცვალებადობის ხარისხის დადგენა ჩანაცვლებამდე, ჩანაცვლებისას და ჩანაცვლების
შემდეგ, და ამ მონაცემების შედარება. კანის კვლევაში კი, სამწუხაროდ, ასეთი
შედეგები არ იყო მიღებული...
3. ბირთვული გენების „ხის ფესვები“. კანის ნაშრომში „ჩანაცვლების“ ჰიპოთეზის ერთ–ერთ
უმთავრეს მხარდამჭერ საბუთად მიტოქონდრიული დნმ–ის „ხის“ „აფრიკული ფესვები“
ითვლება. მაგრამ „აფრიკული ფესვები“ ხომ მულტირეგიონალურ მოდელთანაცაა თავსებადი?
თუ ამ უკანასკნელი მოდელის განხილვისას დავუშვებთ, რომ ადამიანთა წინაპრების
ძირითადი პოპულაცია აფრიკაში ~2–1.5 მილიონი წლის წინაც ცხოვრობდა, „აფრიკული
ფესვები“ აქაც სავსებით ბუნებრივი მოვლენაა...
რამდენიმე
ხნის შემდეგ ჩატარდა ანალოგიური კვლევა Y-ქრომოსომაზე. ეს ქრომოსომა მხოლოდ
მამაკაცებს აქვთ და, შესაბამისად, მამებისაგან მხოლოდ მამრობითი სქესის შვილებს
გადაეცემათ. მიუხედავად იმისა, რომ Y-ქრომოსომა ბირთვში მდებარეობს, იგი, სხვა
ქრომოსომებისაგან განსხვავებით, გამრავლებისა და ახალი ორგანიზმების წარმოქმნის
დროს არ მიმოიცვლის ფრაგმენტებს და თითქმის უცვლელი ხდება თაობათა განმავლობაში.
სხვაგვარად რომ ვთქვათ და ამ სტატიის დასაწყისში გამოყენებული მეტაფორა
მოვიშველიოთ, ყველა მამაკაცს „ადამის Y-ქრომოსომა“ აქვს. ამიტომაც Y-ქრომოსომის
ანალიზი მიტოქონდრიული დნმ–ის ტოლფასად
შეიძლება ჩაითვალოს.
Y-ქრომოსომის
ანალიზით მიღებული შედეგები ასევე თავსებადი იყო „აფრიკული ფესვების“ არსებობის იდეასთან.
უნდა აღინიშნოს, რომ ამ შემთხვევაშიც სტატიის ავტორებმა სიფრთხილე გამოიჩინეს და
ამ შედეგით დაკმაყოფილდნენ, ანუ თავსებადობა აღნიშნეს, მაგრამ ჰიპოთეზის
სტატისტიკური შემოწმება აღარ დაუწყიათ.
სხვადასხვა
ბირთვული გენების ანალიზის საფუძველზე აგებული „ხეები“ (მიტოქონდრიული დნმ–ის
„ხის“ მსგავსი) მიანიშნებენ, რომ საერთო წინაპარი (ხის „ფესვები“) 100 ათას წელზე
უფრო დიდი ხნის წინ არსებობდა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, „ფესვების“ ასაკი უფრო
მეტია, ვიდრე „ჩანაცვლების“ ხანა. მაგალითად, აღმოჩენილია ჰემოგლობინის გენები,
რომელთაც აშკარად „აზიური წარმოშობა“ აქვთ, მათი ასაკი კი 200 ათას წელს
აღემატება. არის ისეთი გენიც, რომელიც ასევე „აზიური წარმოშობისაა“, მაგრამ მისი
„ფესვების“ ასაკი 2 მილიონ წელს უახლოვდება. ამრიგად, არსებობს მონაცემები,
რომლებიც „ჩანაცვლების“ ჰიპოთეზით (ყოველ შემთხვევაში, მისი თანამედროვე
ფორმულირებით) უბრალოდ ვერ აიხსნება.
ცნობილია
სტატისტიკური მეთოდები, რომელთა მეშვეობითაც შეიძლება ექსპერიმენტული მონაცემების შეფასება მათი თავსებადობის თვალსაზრისით ორ
ალტერნატიულ მოდელთან. მაგალითად, ჩანაცვლების მოდელის თანახმად, 100 ათას წელზე
უფრო „ხნიერი“ გენის „ფესვების“ აფრიკული წარმოშობის ალბათობა 1–ია (ანუ 100%). მულტირეგიონალური
მოდელის მიხედვით კი, თუმცა აფრიკული წარმოშობა ყველაზე უფრო სავარაუდოა, ასეთი
ალბათობა მხოლოდ 0.5–ია (ანუ 50%). სამწუხაროდ, ამ შემთხვევაში ვერც მიტოქონდრიულ
დნმ–ისა და ვერც Y-ქრომოსომის ანალიზი დამაჯერებელ პასუხს ვერ იძლევა,
რადგან ორივე მათგანი მხოლოდ „ერთი გენეტიკური ერთეულია“ (წრიული მიტოქონდრიული დნ
მჟავის ერთი მოლეკულა, ერთი წრფივი Y-ქრომოსომა), და
სტატისტიკისათვის სანდო მასალას ვერ მოგვცემს.
ადამიანის
წარმომავლობის მოდელების განხილვის გაგრძელებასა და ამ მიმართულებით კვლევის
განვითარების ანალიზს შემდეგ სტატიაში შემოგთავაზებთ.
ილუსტრაციები:
ნახ. 1: ბირთვული
(მარცხნივ) და მიტოქონდრიული (მარჯვნივ) დნმ–ის მემკვიდრეობით გადაცემის
მექანიზმების შედარება.
ნახ. 2: ადამიანის
ევოლუციის „მულტირეგიონალური“ (მარცხნივ) და „აფრიკიდან ჩანაცვლების“ (მარჯვნივ)
მოდელები.
ნახ. 3: ადამიანების
განსახლების შესაძლო სქემა „აფრიკიდან ჩანაცვლების“ მოდელის თანახმად.
ნახ. 4: ადამიანის
წარმოშობის „მულტირეგიონალური“ მოდელი.
სტატიის წყარო: გაზეთი 24 საათი
მიტოქონდრიული დნმ:
მოლეკულური ანალიზი და დასკვნები ევოლუციის შესახებ
წინა სტატიაში მიტოქონდრიული დნმ–ის ანალიზის
საფუძველზე წარმოქმნილი მოდელების განხილვა დავიწყეთ. გავიხსენოთ, რომ
მიტოქონდრიულ დნმ–ს, ბირთვულისაგან განსხვავებით, ინდივიდები მხოლოდ დედისაგან
იღებენ. შესაბამისად, მიტოქონდრიული დნმ ერთი თაობიდან მეორეში მდედრობითი სქესის
საშუალებით გადაეცემა – დედისაგან ყველა შვილზე, მაგრამ შემდეგ თაობას
(შვილიშვილებს) ამ დნმ–ს მხოლოდ ქალიშვილები გადასცემენ. მიტოქონდრიული დნმ–ის
ანალიზის საფუძველზე შესაძლებელია ადამიანთა დიდი ჯგუფების წარმომავლობის დადგენა,
რადგან მიტოქონდრიული დნმ–ის საერთო მახასიათებლები და მისი განსხვავება სხვა
ჯგუფებისაგან მდედრობითი სქესის საერთო წინაპრის (მეტაფორულად – „ევას“) არსებობას
მიანიშნებენ. ასეთი ანალიზის საფუძველზე წარმოიქმნა „აფრიკიდან ჩანაცვლების“ („Out-of
–Africa replacement“) მოდელი, რომლის თანახმადაც თანამედროვე ადამიანის წინაპრები
აფრიკიდან გამოვიდნენ და სხვა კონტინენტებზე არსებული ჯგუფების ჩანაცვლების
შედეგად სათავე დაუდეს ყველა თანამედროვე ადამიანს. რამდენიმე უზუსტობის მიუხედავად,
რომელთა განხილვა წინა სტატიაში დავიწყეთ და ახლა გავაგრძელებთ, ეს თეორია
გაცილებით უკეთ მიესადაგება არსებულ მონაცემებს, ვიდრე ე.წ. „მულტიცენტრული“
მოდელი, რომლის თანახმადაც ადამიანის ჯგუფებს განსხვავებული წინაპრები ჰყავთ,
რომელთა ევოლუცია პარალელურად ხდებოდა (მაგ., სხვადასხვა კონტინენტებზე).
„გენეტიკური
მანძილები“ და ეკოლოგიური შეცდომები.
რამდენიმე სტატიაში, რომელიც 2000–იანი წლების შუაში გამოქვეყნდა, გენეტიკური
მანძილები (ანუ ერთი და იმავე წარმოშობის გენებს შორის არსებული სხვაობა) ამჯერად
ბირთვული გენების მაგალითზე იყო გამოთვლილი. ერთ–ერთ სტატიაში აღწერილი გამოთვლების
საფუძველზე, ავტორები ასკვნიდნენ, რომ ბირთვული გენების უმეტესობა (~80%) ავლენდა
„არააფრიკული წარმოშობის“ გენებთან ურთიერთქმედების ნიშნებს. ეს არ ნიშნავს, რომ
ჩვენი გენების 80% არააფრიკული წარმოშობისაა, მაგრამ დასკვნის მიხედვით, აფრიკიდან
გამოსული წინაპრების გენებმა მნიშვნელოვანი ცვლილება განიცადა ადგილობრივ
არააფრიკულ პოპულაციებთან (ჯგუფებთან) ურთიერთობის შედეგად. ამ ნაშრომის სათაურში
მკაფიოდ იყო ნათქვამი: „გენომური კვლევები უარყოფს, რომ ადამიანის წარმოშობა
მხოლოდ აფრიკიდან მოხდა“.
მეორე სტატიაში კი, რომელიც იმავე წელს (2005)
რამდენიმე დღის დაგვიანებით დაიბეჭდა, ავტორები ამტკიცებდნენ, რომ მათ მიერ
ჩატარებული კომპიუტერული ანალიზი სრულიად თავსებადი იყო „აფრიკიდან ჩანაცვლების“
მოდელთან. მათი მტკიცებით, აქ სრული ჩანაცვლება მოხდა, ანუ „არააფრიკული გენების“
მოქმედების კვალი თანამედროვე ადამიანში უბრალოდ ნოლს უტოლდებოდა.
რასაკვირველია, მეტად საინტერესოა, როგორ შეიძლება
ამ ურთიერთგამომრიცხავი შედეგების ახსნა? ორივე სტატიას ხომ გულმოდგინედ დაგეგმილი
და გულდასმით შესრულებული კომპიუტერული გამოთვლები ედო საფუძვლად. ამ შემთხვევაშიც
რამდენიმე აშკარა ნაკლულოვნება გვხვდება: რაც მთავარია, არცერთ სტატიაში არაა
მოცემული ალტერნატიული ჰიპოთეზის შემოწმება, ანუ არაა ნათქვამი, შეიძლება თუ არა
იგივე შედეგები საწინააღმდეგო ჰიპოთეზით აიხსნას, და რადმენად დამაჯერებელი იქნება
ეს ახსნა სტატისტიკური თვალსაზრისით. ერთ–ერთ სტატიაში უბრალოდ ნათქვამია, რომ
„ჩანაცვლების“ მოდელის გამოყენებით ეს შედეგები ოთხჯერ უკეთ აიხსნება, ვიდრე
მულტირეგიონალური მოდელ(ებ)ის დახმარებით. მაგრამ ის არაა აღნიშნული, რომ
„ჩანაცვლების“ მოდელით მიღებული შედეგების მხოლოდ 10% აიხსნება (შესაბამისად,
მულტირეგიონალური მოდელ(ებ)ით – 2.5%). ეს შეფარდება შეიძლება მიუთითებდეს, რომ
ჩანაცვლების მოდელი სხვებს სჯობია, მაგრამ მისი „უნივერსალურობის“ საბუთად ვერ გამოდგება.
ასევე, უპასუხოდ დარჩა ერთი – სტატისტიკურად მეტად მნიშვნელოვანი – კითხვა:
საკმარისია თუ არა ეს ოთხმაგი განსხვავება, რომ რამდენიმე ალტერნატიული მოდელის
შედარების „დამაჯერებლობა“ 5%–ს აღემატებოდეს? 5% ნებისმიერი ბიოლოგიური
ექსპერიმენტის ზღვრულ ალბათობად ითვლება, ანუ თუ რაიმე შედეგის შემთხვევით მიღების
ალბათობა 5%–ს აღემატება, მას სანდო მონაცემად ვერ მივიჩნევთ. ამ სტატიებში ეს
მნიშვნელოვანი კითხვა უპასუხოდაა დარჩენილი. ამგვარად, ორივე სტატია შემოიფარგლება
ავტორების რჩეული მოდელის შესაბამისობის დამტკიცებით ამათუიმ ჰიპოთეზასთან.
ასევე მნიშვნელოვანია, თუ რატომ იყო მიღებული ამ ორ
სტატიაში ასე დიამეტრალურად განსხვავებული მონაცემები – და რატომ გახდა
შესაძლებელი მიუკერძოებული ანალიზის შედეგად ორი სხვადასხვა მოდელის მისადაგება.
ერთ–ერთი შესაძლო ახსნა იმაშია, რომ ამ სტატიების ავტორებს გამოთვლების დასაწყისში
რამდენიმე განსხვავებული დაშვება აქვთ გაკეთებული. ასეთი დაშვებების მაგალითებია:
ადამიანის რამდენი პოპულაციაა აღებული ანალიზისათვის, რა სიჩქარით მიმდინარეობს
მათი ზრდა, ხდება თუ არა ამ ზრდის დროს გენების დრეიფი(ანუ მათი გავრცელების
სიხშირის მკვეთრი ცვლილება) და ა.შ. სავსებით შესაძლებელია, რომ ორ სტატიაში ეს
პარამეტრები მნიშვნელოვნად განსხვავდება. ასევე, ერთი ნაშრომის მოდელი ასახავდა
გადარჩევას ისეთი ნიშან–თვისებების სასარგებლოს, რომლებიც თანამედროვე ადამიანს
ახასიათებს, მეორის მოდელირება კი ეყრდნობოდა ნეიტრალურ ევოლუციას (ანუ ისეთ პროცესს, როდესაც ხდება მუტაციების
დაგროვება, მაგრამ ჯერ არაა გარკვეული, სასარგებლო თუ საზიანოა ისინი
სახეობისათვის).
ეს შემთხვევა დამაჯერებლად გვიჩვენებს მოდელირების
სუსტ მხარეს: განსხვავებული დაშვებების გამო შეიძლება გამოთვლის შედეგებიც
მკვეთრად განსხვავდებოდნენ, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ეს დაშვებები უცნობ
(ზოგჯერ კი პრინციპულად განუსაზღვრელ) პარამეტრებს ეხება. უპასუხოდ რჩება კითხვა –
ამგვარ სტატიებში ორი განსხვავებული მოდელის შედარება ხდება თუ მხოლოდ და მხოლოდ
სხვადასხვაგვარი დაშვებების გავლენის შესწავლა გამოთვლების შედეგებზე? სანამ ამ
კითხვაზე დამაჯერებელი პასუხი მოიძებნება, გაურკვეველია, შეიძლება თუ არა
გენეტიკური მანძილებისა და მრავალფეროვნების მონაცემების გამოყენება ადამიანის ევოლუციის
თაობაზე არსებული ჰიპოთეზების შესამოწმებლად.
არსებობს კიდევ ერთი ფაქტორიც – ე.წ. „ეკოლოგიური
შეცდომა“, რომელიც ყველა ნაშრომშია დაშვებული და რომელიც ხდება, როდესაც მკვლევარებს
მიაჩნიათ, რომ პროცესების ერთობლიობის მოდელის სტატისტიკური დამტკიცება საკმარისია
ამ პროცესების საფუძველში მდებარე ან მათი გამომწვევი მექანიზმების მოდელის
ჭეშმარიტების დასამტკიცებლად. ასეთი დამოკიდებულება რამდენიმე მიზეზის გამოა
მცდარი: 1) არ არსებობს პირდაპირი და ერთმნიშვნელოვანი დამოკიდებულება საწყის
პროცესებსა და მათ საფუძველზე მომხდარ შედეგებს შორის; 2) შეუძლებელია უკლებლივ ყველა
საწყისი პროცესის განსაზღვრა, რომლის განვითარებაც ერთი და იმავე შედეგითაა დაგვირგვინებული; 3) საწყისი
პროცესების მოდელირება ძალიან ხშირად მრავალ დაშვებაზეა დამოკიდებული; 4)
გამოთვლები მხოლოდ პროცესის გვიანდელ ეტაპებს ეხება და არა საწყის საფეხურებს, რის
შედეგადაც შესაძლებელია უნებლიე „მიკერძოება ერთობლიობის მიმართ“ (aggregation
bias).
ამ მოზასრებების საფუძველზე, ნებისმიერი, თუნდაც
უზადოდ შესრულებული მოდელირებით დამაჯერებლად ვერ შემოწმდება, მიმდინარეობდა თუ
არა ადამიანის ევოლუციის პროცესის საწყისი ეტაპები რომელიმე კონკრეტული მექანიზმის
საფუძველზე. მოდელირება სავსებით გამოსადეგია შესაძლებელი მექანიზმების
გამოსარკვევად ანდა სხვა მოდელირებული პროცესების უარსაყოფად, მაგრამ მოდელის
ჭეშმარიტების დადგენა ამ გზით უბრალოდ შეუძლებელია. მაგალითად, ზოგიერთ
შემთხვევაში მოდელირების საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ, რომ გარკვეული
მონაცემები არ მიესადაგება „აფრიკიდან ჩანაცვლების“ ჰიპოთეზას, მაგრამ ამ
დებულებიდან მულტირეგიონალური ჰიპოთეზის ჭეშმარიტება არ გამომდინარეობს, თუნდაც იმ
უბრალო მიზეზის გამო, რომ ეს უკანასკნელი ერთადერთ შესაძლო ალტერნატივას არ
წარმოადგენს.
როგორც ამ მოდელებიდან და მათი განხილვიდან ჩანს,
ადამიანის წარმოშობისა თუ განსახლების, და ამ მოვლენების საფუძველში მდებარე
მექანიზმების თაობაზე აზრთა სხვადასხვაობა არსებობს. თანამედროვე ადამიანის
წარმოშობისა თუ განსახლების თარიღებზე (უფრო ზუსტად, ამ თარიღების „თანრიგზე“) კი
მეცნიერული (ანუ ფაქტებით შემოწმებული და დადასტურებული) მონაცემები საკმაოდ
მკაფიოდაა დადგენილი. ნათელია, რომ ეს მრავალი ათეული ათასი წლის წინ მოხდა:
საწყისი გამოსვლა აფრიკიდან – დაახლოებით 1.8 მილიონი წლის წინ, ხოლო „აფრიკიდან
ჩანაცვლება“ – 100 ათას წელზე უფრო ადრე (150–200 ათასი წლის წინ). არსებობს დამატებითი მოსაზრებაც – რომ მეორე გამოსვლა
აფრიკიდან 65 ათასი წლის წინ დაიწყო. ისიც
ცხადია, რომ მითოლოგიური თუ ლიტერატურული ცნობები იმის თაობაზე, რომ ადამიანი 6
ათასი წლის წინ წარმოიშვა (თუ შეიქმნა), უბრალო მეტაფორად ან ავტორ(ებ)ისეული
წარმოსახვის ნაყოფად უნდა აღვიქვათ.
და მაინც, რატომ მოხდა ადამიანთა განსახლება
აფრიკიდან დაახლოებით 60 ათასი წლის წინ, ანუ მათი წარმოშობიდან 100–150 ათასი
წლით უფრო გვიან? ერთ–ერთ მოდელს, რომელიც ამის ახსნას ცდილობს, აქ განვიხილავთ.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გენეტიკურად და ანატომიურად თანამედროვე ადამიანის სახეობა
უკვე არსებობდა აფრიკაში სულ ცოტა 150 ათასი წლის წინ. ასევე დადგენილია, რომ სულ
ცოტა 40 ათასი წლის წინ დასრულდა ამ სახეობის განსახლება აფრიკიდან და მის მიერ
სხვა, „არქაული“ ჯგუფების ჩანაცვლება (მაგ., ნეანდერტალელებისა, რომლებიც იმ
დროისათვის ევროპაში ცხოვრობდნენ). ამ ზოგადი ცნობების მიუხედავად, რამდენიმე
ძირეული კითხვა იმის შესახებ, თუ რატომ და როგორ მოხდა ეს განსახლება და
ჩანაცვლება, საკმაოდ დიდხანს უპასუხოდ რჩებოდა.
ამ მიმართულებით კვლევისას ორი მნიშვნელოვანი
კითხვა არსებობს:
1)
ცნობილია, რომ გენეტიკურად
და ანატომიურად თანამედროვე ადამიანთა პოპულაციები (ინდივიდთა ერთობლიობები,
რომლებიც სხვა ამგვარი ერთობლიობებისაგან მეტ–ნაკლებად გამოყოფილნი არიან) უკვე
არსებობდნენ აფრიკაში სულ ცოტა 150 ათასი წლის წინ. მაშინ რატომ გავიდა კიდევ ~100
ათასი წელი, სანამ ეს პოპულაციები აფრიკიდან გამოვიდნენ და მსოფლიოს სხვა
რეგიონებში (ანუ სხვა კონტინენტებზე) განსახლდნენ?
2)
რა ევოლუციური
პროცესის გავლენით „მოახერხეს“ ამ პოპულაციებმა სრულიად ახალი და უცხო
ტერიტორიების ათვისება? რაც არანაკლებ საინტერესოა, როგორ მოხდა, რომ ამ
ტერიტორიებზე მრავალი წლის განმავლობაში მცხოვრები „არქაული“ პოპულაციები, რომლებიც
ადგილობრივ პირობებთან უკვე შეგუებულნი იყვნენ, დამარცხდნენ „ახალმოსულებთან“
ბრძოლაში?
როგორც
აღმოჩნდა, შესაძლო პასუხი ამ კითხვებზე მოინახა თანამედროვე აფრიკული პოპულაციების
დნმ–ის ანალიზის საფუძველზე, ისევე როგორც
სამხრეთ და აღმოსავლეთ აფრიკაში აღმოჩენილი არქეოლოგიური კვლევების შედეგად.
აფრიკული დნმ–ის მონაცემები. დემოგრაფიული
რეკონსტრუქციის მიმართულებით ჩატარებული კვლევები მეტად მრავალფეროვან და ზოგჯერ
ურთიერთსაწინააღმდეგო შედეგებს იძლევა. ეს დებულება ყველა ადამიანის ყველა
თანამედროვე პოპულაციას ეხება, და მონაცემები აფრიკის პოპულაციის შესახებ
გამონაკლისს არ წარმოადგენს. დემოგრაფიული ისტორიის ნაკვალევთა ანალიზი რთულდება
მწვავე დისკუსიებით მრავალ თემაზე: მუტაციების წარმოქმნის არაერთგვაროვანი ტემპი
სხვადასხვა გენებში, სელექციის გავლენა დნმ–ის მოლეკულურ შემადგენლობაზე,
მიგრაციებით გამოწვეული გართულებები დემოგრაფიულ სტრუქტურაში, და ასე შემდეგ.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მიტოქონდრიული დნმ–ის კვლევის საფუძველზე მიღებული
შედეგებს რამდენიმე აშკარა უპირატესობა აქვთ: ამ დნმ–ის მემკვიდრეობით გადაცემა
მხოლოდ დედის მხრიდან ხდება, მუტაციების ანალიზი გაცილებით უფრო ინფორმატიულ
შედეგებს იძლევა ბირთვულ დნმ–თან შედარებით, გარემოს გავლენით გადარჩევის გავლენა
მცირეა. სწორედ მიტოქონდრიული დნმ–ის ანალიზის შედეგად გაირკვა, რომ ჩვენს
წინაპართა აფრიკული პოპულაციები მკვეთრად გაიზარდა 80 ათასიდან 60 ათასამდე წლის
წინ, ანუ დაახლოებით 100 ათასი წლის დაგვიანებით იმის შემდეგ, რაც თანამედროვე
აფრიკული პოპულაციების უგვიანესი საერთო
წინაპარი (most recent common ancestor, MRCA) წარმოიშვა.
ამ ჰიპოთეზის
მხარდამჭერი შედეგი პირველად მიიღეს მიტოქონდრიული დნმ-ის შემადგენლობაში არსებული
განსხვავებების ანალიზით (mismatch analysis). იგულისხმება განსხვავებები,
რომლებიც ერთი და იგივე პოპულაციის ფარგლებში არჩეული ორი ინდივიდის შორის
არსებობს. ამ განსხვავებების სიხშირის პოპულაციებში გავრცელების შესწავლის შედეგად
გამოირკვა, რომ აფრიკულ პოპულაციებში ყველაზე ხშირი ისეთი განსხვავებები იყო,
რომელთა წარმოშობის „ასაკი“ დაახლოებით 80 ათას წელს შეადგენდა. აზიური და
ევროპული პოპულაციებში კი უდიდესი სიხშირით, შესაბამისად, 60 და 40 ათასი წლის წინ
წარმოქმნილი განსხვავებები აღმოჩნდა. რასაკვირველია, ამ განსხვავებების „ასაკი“
მხოლოდ მიახლოებითია და გამოითვლება იმ ვარაუდის საფუძველზე, თუ რა სიხშირით
წარმოიქმნება მიტოქონდრიულ დნმ-ში მუტაციები (დნმ-ის შემადგენელი ერთეულების
ცვლილებები). მაგრამ რახან ეს ვარაუდი სამივე პოპულაციის ანალიზს თანაბრად მიესადაგება, ამ
შედეგების ერთობლიობიდან გამომდინარეობს, რომ: 1) აფრიკული პოპულაციების
რაოდენობის სწრაფი ზრდა გაცილებით უფრო ადრე მოხდა, ვიდრე აზიასა და ევროპაში. ეს
დასკვნა იმ მონაცემების საფუძველზე კეთდება, რომ
„აფრიკული მუტაციების მრავალფეროვნება“ უფრო „ხნიერია“, ვიდრე სხვა
კონტინენტებზე. 2) აფრიკის მოსახლეობის ზრდის შედეგად მოხდა მოსახლეობის
„ტალღისებრი გავრცელება“ საწყისი, შედარებით მცირე რეგიონიდან, ამავე კონტინენტის
სხვა ნაწილებზე.
რამდენიმე წლის წინ ამ ვარაუდის მორიგი მხარდამჭერი მონაცემები დაგროვდა თანამედროვე
აფრიკული პოპულაციების მიტოქონდრიული დნმ-ის ანალიზის შედეგად. გარკვეული
შემადგენლობის (L2 და L3) მიტოქონდრიული დნმ-ის მნიშვნელოვანი გავრცელება 80
ათასიდან 60 ათასი წლის წინანდელი დროითაა განსაზღვრული. ამ შედეგების თანახმადაც,
განსახლება დაიწყო აღმოსავლეთი ან სამხრეთი აფრიკის შედარებით მცირე რეგიონიდან.
შემდგომ, მოსახლეობის გადინება დასავლეთი აფრიკის მიმართულებითაც დაიწყო და ამ
რეგიონს 30-40 ათასი წლის წინ მიაღწია. აზიის იმ რეგიონებში კი, რომლებიც აფრიკის
საზღვარზეა განლაგებული, განსახლება 60-65 ათასი წლის წინ მოხდა (შესაძლოა, წითელი
ზღვის შემოვლის გზით). ნებისმიერ შემთხვევაში, როგორც
მიტოქონდრიულ დნმ-ში არსებული განსხვავებების
ანალიზი, ასევე L2 და L3 შემადგენლობის გავრცელების შესწავლა მიანიშნებს, რომ
ადამიანთა განსახლება დაიწყო შედარებით მცირე გეოგრაფიული რეგიონიდან, და ეს
განსახლება პოპულაციის რაოდენობის მკვეთრი ზრდის შედეგად მოხდა.
არქეოლოგიური კვლევის შედეგები. რამ გამოიწვია აფრიკული
პოპულაციების რაოდენობის ასეთი მკვეთრი ზრდა 60-80 ათასი წლის წინ? მოსალოდნელია,
რომ სამხრეთ და ცენტრალურ აფრიკაში ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრები ამ კითხვაზე
პასუხს გაგვცემენ. ამ რეგიონებში აღმოჩენილი საგნები ძირითადად შუა ქვის ხანას
განეკუთვნებიან (250 ათასიდან 40 ათას წლამდე). ამასთანავე, ზოგიერთ მათგანში უკვე
აშკარად ჩანს რადიკალური ტექნოლოგიური და კულტურული წინსვლის ნიშნები, რომლებითაც
ისინი მკვეთრად გამოირჩევიან შუა ქვის ხანის ტიპური ფორმებისაგან და რომელნიც უფრო
წააგავენ ევროპასა და აზიაში ნაპოვნ ნივთებს, რომლების ასაკი 45-50 ათასი წლით
განისაზღვრება (ე.წ. „ზედა პალეოლითის რევოლუციის“ პერიოდი). ასეთია, მაგალითად,
ნაჯახის გამოკვეთის განსხვავებული ტექნოლოგია, ტყავის, ხისა და ძვლის
დამუშავებისათვის განკუთვნილი ხელსაწყოები, ძვლისა ან ქვისაგან დამზადებული
იარაღები და სხვა. ამავე პერიოდს მიეკუთვნება ხელოვნების პირველი ნიმუშებიც -
ორნამენტები ძვლებსა და ნიჟარებზე. ყველა ეს ნივთი იმის მიმანიშნებელია, რომ ამ
დროს ხდებოდა ტექნოლოგიის სწრაფი განვითარება, რაც უმნიშვნელოვანეს სიახლეს
წარმოადგენდა შუა ქვის ხანის პერიოდისათვის.
ილუსტრაციები:
ნახ. 1:
L2 და L3 მიტოქონდრიული
დნმ-ის გავრცელების სავარაუდო მიმართულებები 80 ათასი - 60 ათასი წლის წინ.
ნახ. 2:
იარაღები და ხელსაწყოები,
რომლებიც 65 ათასი წლის წინაა დამზადებული და რომლებიც არქეოლოგებმა სამხრეთ
აფრიკაში აღმოაჩინეს. ასეთივე ხელსაწყოები, რომლებიც ევროპასა და აზიაშია
აღმოჩენილი, გაცილებით უფრო გვიანდელია - ისინი 45 ათასი წლით თარიღდება, რაც
„აფრიკიდან განსახლების“ პროცესის მიმანიშნებელია.
ნახ. 3:
75 ათასი წლის წინანდელი
ხელოვნების ნიმუშები, რომლებიც სამხრეთ აფრიკაშია აღმოჩენილი.
სტატიის წყარო: გაზეთი 24 საათი
ადამიანის გენების მოლეკულური ანალიზი:
რა მოხდა 500, 100, ან 60 ათასი წლის წინ, და როგორ ვიგებთ ამის
შესახებ?
წინა სტატიებში მიტოქონდრიული დნმ–ის ანალიზის საფუძველზე
წარმოქმნილი მოდელები და ადამიანის აფრიკიდან განსახლების სხვადასხვა დროის და
მიმართულებების მხარდამჭერი საბუთები განვიხილეთ. წინამდებარე (ამ თემისათვის
დასკვნითი) სტატია ადამიანის წარმოშობისა და განვითარების შესწავლისას მიღებულ
ახალ შედეგებს დაეთმობა.
გავიხსენოთ, რომ მიტოქონდრიები ადამიანის
უჯრედსშიდა წარმონაქმნებია (ორგანელები), რომლებიც ბირთვის გარეთ მდებარეობს და
რომელთა შიგთავსში არსებული დნმ (გენეტიკური მასალის განმსაზღვრელი მოლეკულა)
მომავალ თაობას მხოლოდ დედის მხრიდან გადაეცემა. ამის გამო მისი ცვალებადობა
გაცილებით ნაკლებია, ვიდრე ბირთვული დნმ–ისა, რომელსაც ყველა ადამიანი როგორც
დედისგან, ისე მამისაგან იღებს. ამავე კანონზომიერების საფუძველზე, ადამიანთა დიდი
ჯგუფების წარმომავლობის ანალიზი გაცილებით იოლია მიტოქონდრიული დნმ–ის
გამოყენებით, რადგან საერთო წინაპრის (მეტაფორულად „ევას“) არსებობის შემთხვევაში
მათი მიტოქონდრიული დნმ–ის შემადგენლობა ერთმანეთთან გაცილებით უფრო ახლოა, ვიდრე
განსხვავებული წარმოშობის ჯგუფის წევრებისა.
ასეთი კვლევების შედეგად წარმოქმნილი მოდელის
თანახმად, ანატომიურად თანამედროვე ადამიანის წარმოქმნა აფრიკაში მოხდა, ~200
ათასი წლის წინ. აფრიკიდან განსახლება კი გაცილებით უფრო გვიანი პროცესია – მხოლოდ
65 ათასი წლის წინანდელი.
გასულ ზაფხულს კი ადამიანის წარმომავლობის
შესწავლის დარგში კიდევ ერთი საინტერესო აღმოჩენა გაკეთდა: გამოირკვა, რომ
აფრიკული და არააფრიკული პოპულაციების (ინდივიდთა ერთობლიობის) შორის საკმაოდ
დიდხანს ხდებოდა გენეტიკური მასალის მიმოცვლა – 60 ათასი წლის წინ მომხდარი
„აფრიკიდან ჩანაცვლების“ (Out-of-Africa
replacement) შემდეგაც კი. ეს კი ნიშნავს, რომ
შეჯვარება ამ ჯდუფებს შორის აფრიკიდან საწყისი გამოსვლის შემდეგ კიდევ დიდხანს
მიმდინარეობდა.
ამ კვლევაში პირველად მოხდა ცალკეული გენომების
(ადამიანთა გენების ერთობლიობის) შესწავლა. წინამორბედ კვლევებში კი არა მთელი
გენომის ანალიზი, არამედ რამდენიმე გენის შესწავლა ხდებოდა. ამიტომ საჭირო იყო ამ
გენების ანალიზი მრავალ ადამიანში, რომ
დასკვნები უფრო დამაჯერებელი ყოფილიყო. ახალმა
მეთოდმა კი საშუალება მისცა არქეოლოგებს, ინდივიდების გენების საფუძველზე გაეკეთებინათ
დასკვნები მათ წინაპართა პოპულაციების სიდიდეზე და განვითარების ისტორიაზე. ეს კი,
თავის მხრივ, იძლევა შესაძლებლობას, ნაკლები რაოდენობით დაშვება თუ შეუმოწმებელი
ვარაუდი გაკეთდეს ამ პროცესების მოდელირებისას. ასევე, ამ მეთოდით უკეთ
გამოირკვევა ადამიანის წარმომავლობა და მისი, როგორც ბიოლოგიური სახეობის,
განვითარების ისტორია 1 მილიონიდან 10 ათასამდე წლის წინ.
რასაკვირველია, თვით ასეთი
ანალიზის შესაძლებლობა განაპირობა დნმ-ის შემადგენლობის ანალიზის (სეკვენირების)
ტექნოლოგიის მნიშვნელოვანმა განვითარებამ, გამარტივებამ და, რაც მთავარია,
გაიაფებამ. უკანასკნელი დებულების საილუსტრაციოდ ერთ მაგალითს მოვიშველიებთ: სულ რაღაც
10 წლის წინ სეკვენირების სიძვირე (~10
ათასი აშშ დოლარი დნმ-ის 1 მილიონი ერთეულის - ნუკლეოტიდის - თანამიმდევრობის
გასარკვევად) მასობრივი ანალიზის ჩატარებას მნიშვნელოვან დაბრკოლებას უქმნიდა.
ახლა კი იგივე ოპერაციის ჩატარების ღირებულება 0.1 დოლარს უახლოვდება. სხვაგვარად
რომ ვთქვათ, თანამედროვე ტექნოლოგია საშუალებას გვაძლევს, 1 აშშ დოლარად 10
მილიონი ნუკლეოტიდის შემცველი დნმ ფრაგმენტის სეკვენირება შევასრულოთ.
ხსენებულ ნაშრომში 7 ინდივიდის მთლიანი
გენომის ანალიზი ჩატარდა: 3 ევროპელი, ჩინელი, კორეელი და 2 დასავლეთ აფრიკელი
მამაკაცის გენომი იყო სეკვენირებული. აღმოჩნდა, რომ თუმცა აფრიკული და არააფრიკული
პოპულაციების ერთმანეთისაგან გამოყოფა 120 - 100 ათასი წლის წინ დაიწყო, ისინი
ფაქტობრივად ერთ პოპულაციად რჩებოდნენ ჯერ კიდევ 80-60 ათასი წლის წინ.
ამის შემდეგ ევროპასა და აღმოსავლეთ
აზიაში მოხდა ადამიანის წინაპართა პოპულაციების რიცხვის მნიშვნელოვანი შემცირება -
საწყის რაოდენობასთან შედარებით 10%-მდე. ეს მოვლენა კიდევ ერთ მნიშვნელოვან
პერიოდს ემთხვევა: ევროპისა და აზიის პირველი თანამედროვე ადამიანების ნამარხი
ფორმებისა და არტეფაქტების ასაკი სწორედ ამ დროით განისაზღვრება. ამასთანავე, ისიც გამოირკვა, რომ სულ ცოტა 20
ათასი წლის განმავლობაში „აფრიკიდან გამოსულსა“ და „აფრიკაში დარჩენილ“
პოპულაციებს შორის ჯერ კიდევ მიმდინარეობდა შეჯვარება და, მაშასადამე, გენების
მომოცვლა. ამ პროცესის შესაძლო ახსნა იმაშია, რომ აფრიკიდან მოსული „ახალი ემიგრანტების“
შერევა „აფრიკიდან ჩანაცვლების“ (წინა ტალღის) წარმომადგენლებთან საკმაოდ დიდი
ხნის განმავლობაში ხდებოდა.
ამრიგად, ამ კვლევის საფუძველზე რამდენიმე
საყურადღებო დასკვნა გაკეთდა: 1) ადამიანის პოპულაციების რაოდენობამ მნიშვნელოვნად
იმატა აფრიკაში დაახლოებით 100 ათასი წლის წინ, როდესაც იქ თანამედროვე ადამიანი
გაჩნდა; 2) ევროპასა და აზიაში მცხოვრები არააფრიკული წარმოშობის ინდივიდების შესწავლამ აჩვენა,
რომ 60 ათასი წლის წინ მათი წინაპრების პოპულაციები მნიშვნელოვნად შემცირდა. ეს
შედეგი მოულოდნელი არ იყო, რადგან მსგავსი დასკვნა ადრინდელი კვლევების
საფუძველზეც გაკეთდა. ახალი შედეგი კი ისაა, რომ 3) ამის შემდეგ დაახლოებით 20
ათასი წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა გენების მიმოცვლა (ანუ შეჯვარება)
ადგილობრივსა და აფრიკიდან გამოსულ ინდივიდებს შორის.
თანამედროვე ადამიანებისა
და მათი არცთუ შორეული ნათესავების (მაგ., ნეანდერტალელების) პოპულაციების
ურთიერთქმედებაც ევოლუციური ანალიზის არანაკლებ საინტერესო საკითხია. ამ პრობლემის
კვლევის ერთ–ერთი მეთოდია X-ქრომოსომის ანალიზი. გასული წლის ზაფხულში
გამოქვეყნებული კიდევ ერთი ნაშრომის შედეგების საფუძველზე, ზოგიერთი ადამიანის X-ქრომოსომის
ნაწილი ნეანდერტალელების X-ქრომოსომისაგან წარმოსდგება და, რაც განსაკუთრებით
საყურადღებოა, ამ ადამიანთაგან უკლებლივ ყველა აფრიკის ფარგლებს გარეთ ცხოვრობს...
ნეანდერტალელების
წინაპრებმა აფრიკა 800 ათასიდან 400 ათასამდე წლის წინ დატოვეს. მათი ევოლუცია
თანამედროვე ევროპაში გრძელდებოდა, ახლანდელი
საფრანგეთის, ესპანეთის, გერმანიისა და რუსეთის ტერიტორიაზე. ნეანდერტალელები ამ
ადგილებზე ჯერ კიდევ 30 ათასი წლის წინ ცხოვრობდნენ. ამასთანავე, თანამედროვე ადამიანთა
პირველი წარმომადგენლები აფრიკიდან 80 ათასიდან 50 ათასამდე წლის წინ გამოვიდნენ. ნეანდერტალელები
ადამიანებზე ფიზიკურად უფრო ძლიერნი იყვნენ, ამასთანავე ლაპარაკის უნარი გააჩნდათ
და, როგორც არქეოლოგები ვარაუდობენ, ფლეიტისმაგვარ მუსიკალურ ინსტრუმენტზე დაკვრაც
კი შეეძლოთ. ამ ორი სახეობის კვლევისას წარმოიქმნა ერთი მეტად საინტერესო
პრობლემა: მართლაც წარმოადგენდნენ თუ არა ნეანდერტალელები ცალკეულ სახეობას თუ
ხდებოდა მათი შეჯვარება ადამიანებთან? უკვე ცნობილია, რომ ამ კითხვაზე დადებითი
პასუხი არსებობს: ადამიანებსა და ნეანდერტალელებს შორის ახლო ურთიერთობა
არსებობდა.
დაახლოებით ათი წლის წინ
მონრეალის უნივერსიტეტის (University of Montreal, Canada) მკვლევართა ჯგუფმა
აღმოაჩინა ფრაგმენტი ადამიანის X-ქრომოსომაში, რომელიც ამ ქრომოსომის სხვა
შენადგენელი ნაწილებისაგან გამოირჩეოდა და რომლის წარმოშობამაც მეცნიერთა
განსაკუთრებული ინტერესი გამოიწვია. 2010 წელს ამ საკითხის კვლევაში მნიშვნელოვან
წარმატებას მიაღწიეს: ნეანდერტალელების გენომის სრული სიკვენსი (ანუ დნმ–ის
შემადგენელი ერთეულების თანამიმდევრობა) განისაზღვრა. ამ შედეგის მიღებისთანავე,
მონრეალელმა მეცნიერებმა დაადგინეს, რომ ადამიანის X-ქრომოსომის უჩვეულო ფრაგმენტი
ნეანდერტალელების X-ქრომოსომის ნაწილს შეესაბამებოდა. მეტიც, ამ ფრაგმენტის 6000
სხვადასხვა ადამიანის X-ქრომოსომებთან შედარებამ კიდევ უფრო შთამბეჭდავი შედეგი
მოიტანა: „ნეანდერტალელების თანამიმდევრობა“ (the Neanderthal sequence) არსებობდა
ყველა კონტინენტის მცხოვრებთა დნმ–ში, ავსტრალიის ჩათვლით. გამონაკლისს მხოლოს ქვე–საჰარული
აფრიკის (sub-Saharan Africa) მცხოვრებლები შეადგენდნენ.
ამ შესანიშნავი შედეგის
საფუძველზე თითქმის უეჭველია, რომ ამ ფრაგმენტის არსებობისა და გავრცელების მიზეზი
იმაშია, რომ ჩვენი (თანამედროვე ადამიანების) წინაპრების და ნეანდერტალელების
შორის შეჯვარება ხდებოდა. მონაცემების დამაჯერებლობას ის გარემოებაც განამტკიცებს,
რომ კვლევის დასაწყისისას ცნობილი სულაც არ იყო, რომ უჩვეულო ფრაგმენტი
„ნეანდერტალული“ წარმოშობისა იყო: ეს მხოლოდ მოგვიანებით გამოირკვა,
ნეანდერტალელების გენომის სრული ანალიზის შემდეგ!
სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ავტორებმა ჯერ საინტერესო ფრაგმენტის არსებობა და
„განსაკუთრებულობა“ დაადგინეს, დასკვნები მისი სავარაუდო წარმოშობის შესახებ კი
მოგვიანებით, დამოუკიდებელი კვლევის შედეგებთან შედარების საფუძველზე გაკეთდა.
როგორც ადვილი
წარმოსადგენია, ამ სტატიების გამოქვეყნებიდან სულ რამდენიმე თვის შემდეგ გაჩნდა
სარეკლამო განცხადება, რომელიც მკითხველს სთავაზობდა მოლეკულური ანალიზის
საფუძველზე გაერკვია მასში „ნეანდერტალელის გენების“ წილი. როგორც განცხადების
ავტორები ამტკიცებენ, ადამიანთა უმეტესობა ნეანდერტალელების დნმ–ის 2.5% შეიცავს.
„გამოწვევა“, რომელიც კლიენტებს ეგზავნებათ, მდგომარეობს იმის გარკვევაში, 2.5%–ზე
მეტი თუ ნაკლები „ნეანდერტალური გენეტიკური ინფორმაცია“ აქვს ამათუიმ პიროვნებას.
რასაკვირველია, მეტად ძნელი წარმოსადგენია, რომ ამ ანალიზის შედეგებთან რაიმე
გარეგნული ნიშან–თვისებების დაკავშირება შეიძლება (მაგალითად, გონებრივი
შესაძლებლობების, სხეულზე არსებული თმის საფარის, და ა.შ.), თუმცა სავარაუდოა, რომ
ამგვარი მასიური ანალიზის ჩატარება რომელიმე საინტერესო კანონზომიერებას
გამოავლენს ადამიანის ევოლუციის „მოლეკულურ მატიანეში“.
გარეგნული ნიშან–თვისებების
სხვაობის შესახებ ადამიანთა და ნეანდერტალელთა შორის არსებობდა მოსაზრება, რომ
თავის ქალის სხვადასხვა ფორმა სხვადასხვა გარემო პირობების გავლენით (და,
მაშასადამე, ბუნებრივი გადარჩევის წნეხით) არის გაპირობებული: ნეანდერტალელთა
მოგრძო სახე აიხსნება მათ მიერ კბილების, როგორც იარაღის, გამოყენებით;
თანამედროვე ადამიანთა „შეწეული“ (retracted) სახე კი ამ აუცილებლობის
გაუჩინარების, ისევე როგორც მეტყველების განვითარების შედეგია. როგორც დევისის
უნივერსიტეტის (University of Davis, California, USA) არქეოლოგებმა დაადგინეს,
სახის ფორმის განსხვავებები გაცილებით უკეთ აიხსნება გენებში შემთხვევითი
ცვლილებების დაგროვებით იმ >500 ათასი წლის განმავლობაში, როდესაც
ნეანდერტალელები და თანამედროვე ადამიანების წინაპრები ერთმანეთისაგან იყვნენ
იზოლირებულნი. გავიხსენოთ, რომ ნეანდერტალელები აფრიკიდან 800 ათასიდან 400
ათასამდე წლის წინ გამოვიდნენ, თანამედროვე ადამიანები კი მხოლოდ 65 ათასი წლის
წინ, და ამ ორი – დამოუკიდებლად ჩამოყალიბებული – პოპულაციის ურთიერთქმედება
მხოლოდ ამ დროიდან დაიწყო.
გენეტიკური ანალიზი და
სტატისტიკური მეთოდები აგრეთვე გამოიყენება თანამედროვე ადამიანთა ცალკეუკი
ჯგუფების ანალიზისათვის. კორნელის უნივერსიტეტის (Cornell University, USA) მეცნიერებმა
6 ადამიანის სრული გენომის ანალიზი ჩაატარეს. ამ კვლევაში შესწავლილი იყო
აღმოსავლეთ აზიის, ევროპის, დასავლეთი და სამხრეთი აფრიკის წარმომავლობის
ადამიანთა გენები. ამ ნაშრომის ძირითადი დასკვნის თანახმად, სანის (San)
სამხრეთაფრიკული ტომი, რომელიც ნადირობითა და შემგროვებლობით ირჩენს თავს,
ადამიანის სხვა პოპულაციებს გაცილებით უფრო ადრე გამოეყო, ვიდრე აქამდე იყო
მიჩნეული. ახალი კვლევის თანახმად, ეს 130 ათასი წლის წინ მოხდა. შედარებისათვის
გავიხსენოთ, რომ თანამედროვე ევროპული პოპულაციების წინაპრები აფრიკიდან მხოლოდ 60
ათასი წლის წინ გამოვიდნენ.
ამ ნაშრომშიც მთავარი როლი
ადამიანის გენომის სრულ ანალიზს ენიჭება. ადრეული კვლევები, რომლებიც
მიტოქონდრიული დნმ–ის ან Y-ქრომოსომის მემკვიდრეობით გადაცემას ეფუძნება, გენების
მხოლოდ მცირე ნაწილს შეისწავლის. ამ შემთხვევებში მემკვიდრეობის მხოლოდ ერთი ხაზი
განიხილება: „ევას“ (მიტოქონდრიული დნმ–ის გადაცემა მხოლოდ მდედრობითი სქესის
მიერ, ორივე სქესის შვილებში) ან „ადამის“ (Y-ქრომოსომის გადაცემა – მხოლოდ
მამრობითი სქესის წარმომადგენლებში). სრული გენომის ანალიზი კი არა ერთი, არამედ
მრავალი მემკვიდრეობითი ხაზის შესწავლის საშუალებას იძლევა.
დაბოლოს, მოკლედ
განვიხილოთ „ნეანდერტალელების გენომის“ პროექტის (Neanderthal
Genome Project) არსი, რადგან ეს კვლევა ტექნოლოგიური მიღწევების გამოყენებისა და მიღებული
შედეგების გულმოდგინე ანალიზის შერწყმის შესანიშნავი მაგალითია. გენომის სრული
ანალიზი მეტად რთული ამოცანაა თანამედროვე ორგანიზმების შემთხვევაშიც, აქ კი დნმ–ის
წყარო 38–44 ათასი წლის ძვლები გახლდათ. ამოცანას ისიც ართულებდა, რომ ამ
ძვლებიდან დნმ–ის გამოყოფის მცდელობისას დიდი რაოდენობით გროვდებოდა იმ
ბაქტერიების დნ მჟავის მოლეკულები, რომლებიც ამ ძვლებზე იმყოფებოდნენ. თვით
ნეანდერტალელების დნ მჟავა კი მცირე ზომის ფრაგმენტებად იყო დანაწევრებული.
ანალიზისათვის შესაფერი დნმ–ის მიღების პროცესისათვის არანაკლებ დაბრკოლებას
წარმოადგენდა ამ მოლეკულების ქიმიური მოდიფიკაცია, რაც ასევე ხშირი აღმოჩნდა
ნეანდერტალელების დნმ–ის ანალიზისას.
ასევე საჭირო იყო ნეანდერტალელების
დნმ–ის გამოყოფის სპეციალური მეთოდების შემუშავება, და მისი დაცვა ადამიანის
დნმ–ის მინარევებისაგან. სეკვენირების ახალი ტექნოლოგიით შესაძლებელი გახდა
გამოყოფილი დნმ–ის პირდაპირი ანალიზი – მისი გამრავლების გარეშე, რამაც შესაძლო
შეცდომებისა თუ არტეფაქტების რიცხვი მნიშვნელოვნად შეამცირა. მეორე მხრივ, ამ
მეთოდის გამოყენებით მიღებული შედეგების გადამოწმება (ანუ მრავალჯერადი
სეკვენირება) არც ისე იოლია, მაგრამ მიღებული მონაცემები საკმარისი აღმოჩნდა, რომ
არსებულ გენომებთან (ადამიანისა და შიმპანზეს) ინფორმატიული შედარებითი ანალიზი
ჩატარებულიყო. მაგალითად, ზოგიერთ ფრაგმენტებში, რომელნიც ადამიანისა და შიმპანზეს
შორის განსხვავდება, ნეანდერტალელებს ჯერ კიდევ შენარჩუნებული აქვთ მსგავსება
შიმპანზესთან... ამის საფუძველზე, შესაძლებელი გახდა ისეთი გენეტიკური ცვლილებების
გამოაშკარავება და კლასიფიკაცია, რომლებიც თანამედროვე ადამიანის წარმოშობას დაედო
საფუძვლად.
ვარაუდობენ, რომ ადამიანისა
და შიმპანზეს წინაპართა სახეობები ერთმანეთისაგან განცალკევდნენ 5–6 მილიონი წლის
წინ. ნეანდერტალელებისა და ადამიანების წინაპრები, აღწერილ შედეგებზე დაყრდნობით,
440 ათასიდან 270 ათასამდე წლის წინ „გაიყვნენ“.
ადამიანებსა და
ნეანდერტალელებს შორის გენების შედარებით გვიანდელი მიმოცვლა იმითაც მტკიცდება,
რომ თანამედროვე ადამიანების გენომის მსგავსება ნეანდერტალელებთან ინდივიდუალურია
(იხ. ზემოთ). ეს მიმოცვლა რომ სახეობების გაყოფისთანავე შეწყვეტილიყო, მაშინ ყველა
თანამედროვე ადამიანის განსხვავება ნეანდერტალელისაგან ერთი და იგივე იქნებოდა. ეს
კი სინამდვილეს არ შეეფერება – როგორც უკვე აღვნიშნეთ, არააფრიკული პოპულაციების
მსგავსება ნეანდერტალელებთან გაცილებით მეტია, ვიდრე აფრიკული მოსახლეობისა და
ნეანდერტალელების შედარების საფუძველზე მიღებული.
არსებული განსხვავებების
მიზეზი ამ ორ სახეობებს შორის არსებულ შეჯვარებათა მცირე რაოდენობაც კი შეიძლება
გამხდარიყო. მეცნიერთა გამოთვლების თანახმად, გენების მიმოცვლა 80 ათასიდან 50 ათასამდე
წლის წინ ხდებოდა. ეს პროცესი, სავარაუდოდ, მაშინ დაიწყო, როცა ადამიანთა
წინაპრები აფრიკიდან განსახლდნენ და ნეანდერტალელებს პირველად შეეყარნენ.
რაც შეეხება ამ
პოპულაციების შორის არსებულ კულტურულ კავშირებს, ამის შესახებ დასაბუთებული
ვარაუდის გაკეთება უბრალოდ შეუძლებელია. მთავარი აღმოჩენა, რომელიც ამ კვლევების
შედეგად გაკეთდა, გენების მიმოცვლის მხარდამჭერი საბუთების გამოაშკარავებაში
მდგომარეობს.
დასკვნა: დნმ–ის თანამიმდევრობის
(სიკვენსის) ანალიზის შესაძლებლობამ და ტექნოლოგიურმა მიღწევებმა ამ სფეროში ადამიანის
წარმომავლობის ისტორიას მრავალი მნიშვნელოვანი დეტალი დაუმატა. მეთოდები, რომლებიც
სულ რაღაც ორიოდე ათეული წლის წინ წარმოუდგენლად გვესახებოდნენ, ახლა თითქმის
რუტინულ პროცედურებად იქცნენ. რაც მთავარია, ჩვენი შორეული წინაპრების
წარმომავლობასა თუ მათი განსახლების გზების შესახებ გაკეთებული დასკვნები სულ უფრო
ნაკლებად ემყარება დაშვებებსა თუ ვარაუდებს და სულ უფრო მეტად – გენებისა და
ქრომოსომების ანალიზის შედეგად მიღებულ ექსპერიმენტულ შედეგებს. ეს კი, თავის
მხრივ, ჩვენი წარმომავლობისა თუ განვითარების ისტორიის ცალკეულ დეტალებზე უფრო
ზუსტი კითხვების დასმისა და მათზე უფრო დასაბუთებული პასუხების გაცემის
შესაძლებლობას გვაძლევს.
ილუსტრაციები:
ნახ. 1: დნმ–ის სეკვენირების ღირებულების შემცირების ამსახავი სქემა. მურის კანონის
თანახმად, ღირებულება წრფივად უნდა მცირდებოდეს, მაგრამ ამ შემთხვევაში
სეკვენირების ფასი გაცილებით უფრო მკვეთრად იკლებს.
ნახ. 2, 3: ნეანდერტალელისა და თანამედროვე ადამიანის თავის ქალების შედარება და ამ
შედარების საფუძველზე აღდგენილი სახის ნაკვთები.
ნახ. 4: თანამედროვე ადამიანების წარმოშობისა და განვითარების სქემა
ნეანდერტალელების როლის გათვალისწინებით.
სტატიის წყარო: გაზეთი 24 საათი
