ავტორი: პროტოპრესვიტერი იოანე მეიენდორფი
თარგმანი: ქეთი ქევანიშვილი
მართლმადიდებლური ღვთისმსახურების ცვალებადობისა და უცვლელობის შესახებ
მართლმადიდებლური, ან „კათოლიკური“ ეკლესიის ისტორიის მანძილზე, ქრისტიანული რწმენა იყო განუყოფელი ლოცვისა და ღვთისმსახურებისგან, ხოლო ღვთისმსახურება კი ასახავდა ეკლესიის რწმენას. Lex Orandi–სა და Lex Credendi–ის განუყოფელობას (ლათინ.: ლოცვის წესი და რწმენის წესი – რედაქ. შენიშვ.) ცნობდნენ ძველი პერიოდის ბერობა. აბბა ევაგრი წერდა: „ვინც ლოცულობს, ის ღვთისმსახურია“, ხოლო ჩვენმა აღმოსავლურმა მართლმადიდებლობამ გამოცდილებით გამოსცადა და ეხლაც ცდის, თუ როგორ ნარჩუნდება რწმენა ეკლესიაში ღვთისმსახურების დროს. მრავალი საუკუნის მანძილზე მართლმადიდებლური ღვთისმსახურება ინარჩუნებდა მართლმადიდებლურ სარწმუნოებას ახლო აღმოსავლეთში თურქეთის ბატონობის ქვეშ.
ღვთისმსახურების ძალაზე, როგორც რწმენისა და ერთგულების გამოხატულებაზე, კარგად მოეხსენება რუსულ ეკლესიასაც.
მაგრამ საეკლესიო რწმენისა და ღვთისმსაურების ეს გაუწყვეტლობა წარმოაჩენს თავად ეკლესიის მართალ აღქმას, სწორ საეკლესიო გამოცდილებას, ანუ მართლმადიდებლური ეკლესიოლოგიის სხვადასხვა ასპექტებს შორის სწორი დამოკიდებულების აღქმას .
წარმოდგენილი დროის ფარგლებში შევეცდები გაგიზიაროთ რამოდენიმე შენიშვნები:
ყველანაირი ჭეშმარიტი მართლმადიდებლური მიდგომის ეკლესიოლოგიური წანამძღვრები ღვთისმსახურების ცვალებადობის საკითხის შესახებ;
ამგვარი ცვლილების ისტორიული მაგალითების შესახებ, რომელიც დაკავშირებულია ჩვენს დროსთანაც.
1) ეკლესიოლოგიური შენიშვნები
მამა პავლე ფლორენსკი ნათლად განსაზღვრავდა კულტის მნიშვნელობას, როგორც მთლიანობაში კულტურის გამოსახულებას, რომელიც მოიცავს საეკლესიო საზოგადოების წარსულს, ახლანდელ და მომავალ (ექსატოლოგიურ) ყოფას. ამვარად, ეკლესია ცხოვრობს აპოსტოლური რწმენით, რომელიც გამოსახულია ერთხელ წარსულში, მაგრამ საუკუნეთა განმავლობაში ნარჩუნდება ქრისტეს მკვდრეთით აღდგომის მოწმეთა მიერ და ასევე მომდევნო პერიოდში წმინდა მამებისა და ეკლესიის სწავლულების მიერ. ამავე რწმენას იცავს ეკლესიური საზოგადოებაც მთლიანობაში. მაგრამ ეს რწმენა არის ასევე ქრისტეს მომავალი მეფობის წინასწარმეტყველება. წმინდა იოანე ოქროპირის ევქარისტიულ ლოცვებში ჩვენ მოვიხსენიებთ: “ჯვარი, სამარხი, სამდღიანი აღდგომა, ზეცად ასვლა, მამის მარჯუენით დაჯდომა, მეორე და დიდებული მოსვლა“. ევქარისტია არის ცენტრი ყველა საეკლესიო ცხოვრებისა და ყველანაირი ღვთისმსახურებისა, ამიტომ ევქარისტიული მოქმედებების აზრს განიხილავს მთელი საეკლესიო კულტი მთლიანობაში. ღვთისმსახურება, რომელიც წარსულისგან, ახლანდელი და მომავალისაგან არის განუყოფელი: ახლანდელი მომენტი ეკლესიის ცხოვრებაში გვაკავშირებს ჩვენ ყველასთან „საუკუნითგან კეთილქმნილი“ ღმერთისგან და გვასაზრდოებს ჩვენ სიხარულისა და გამარჯვების გამოცდილებით, რომელიც საუკუნიდან მოყოლებული გამზადებულია რჩეულთათვის, მაგრამ ასევე შესაძლებელია აქ და ახლა.
თუ ეს ასეა, მაშინ გასაგები ხდება ეკლესიის ასე აუცილებელი და გარდაუვალი კონსერვატიზმი, რომელიც იცავს ღვთისმსახურებას მოციქულთა დროიდან, ასევე „მისტერიალური“, წმინდა ხასიათის მატარებელი ღვთისმსახურება – მეფობის საიდუმლოება. ევქარისტიულ ლოცვათა ტექსტი (ან „კანონები“), რომელსაც ჩვენ ვხმარობთ დღეს, იმეორებს, ხშირად სიტყვასიტყვით, მე2-3 საუკუნეების ასევეთივე ლოცვების ტექსტს, თუმცა ღვთისმსახურების ძირითადი ბირთვი გაიზარდა ბევრი ახალი ელემენტების წყალობით ბიზანტიურ პერიოდში, რომელიც ასახავდა სხვა საუკუნეებსა და ეპოქებს. წარსულთან ეს მთავარი კავშირი ივსება კულტის „ჰორიზონტალური“ ერთიანობით, რომელიც აერთიანებს ადგილობრივ ეკლესიებს ერთიან მსოფლიო ეკლესიად. ძველ ეკლესიაში არ არსებობდა ადმინისტრადიციული ერთიანობა ეკლესიებს შორის. არ იყო ცენტრალური ძალაუფლება, რომელიც დაარეგულირებდა ღვთისმსახურებას ყველა ადგილობრივ ეკლესიაში. და ამის მიუხედავად, მაგალითად მე4 საუკუნეში – ღვთისმსახურება ალექსანდრიაში, რომში, ანტიოქიაში ან შორეულ გალიაში ძირითადად ერთმნიშვნელოვანი იყო. სტრუქტურა იყო ერთნაირი. ეკლესია ცხოვრობდა ერთიანი ადმინისტრაციული ცენტრის გარეშე, მაგრამ ცხოვრებით იყო ერთიანი; მოციქულთა რწმენის აღქმის ეს სულიერი ერთიანობა გამოიხატებოდა ღვთისმსახურებათა ფორმის ერთიანობაში (ან, ყოველ შემთხვევაში, ერთმნიშვნელოვანებაში). ჩვენს დროში ლიტურგისტები დაჟინებით ითხოვენ ძველი ეკლესიის ღვთისმსახურების მრავალფეროვნებას. მრავალფეროვნების ასეთი ხაზგასმა მოსახერხებელია მხოლოდ თანამედროვე ეკუმენისტური დიალოგისათვის, სადაც მისი მონაწილეები ეძებენ საუკუნეებით გაყოფილ ქრისტიანობის საეკლესიო ერთიანობის ფორმებს. მაგრამ ძველი ეკლესიის შესწავლისას კიდევ უფრო მეტად გვანცვიფრებს ძველი ქრისტიანების მისწრაფება ლიტურგიული ერთიანობის შენარჩუნებისაკენ, რომელიც იოლად შეიძლება აღმოაჩინოთ ღვთისმსახურების ისტორიაში. ადგილმამულიანი ეკლესიები იოლად აღიქმება როგორც ერთმანეთისაგან ცალკე მყოფი ელემენტები: ალექსანდრია ანტიოქიისათვის, გალია კონსტანტინეპოლისათვის და ა.შ., ხოლო კონსტანტინეპოლის ეკლესიას საერთოდ გააჩნდა სინთეზისაკენ ტენდეცია: მისი ღვთისმსახურება მე4, მე5, მე6 და მე7 საუკუნეებში იყო კრებითი ღვთისმსახურება, რადგან დედაქალაქის ეკლესია იყო ეკლესია ყველა მხრიდან მოსულთათვის, ლიტურგიული სინთეზის ეკლესია... რაც არ უნდა ყოფილიყო, ძველ ეკლესიას არ გააჩნდა მისწაფება, რაც არ უნდა დაჯდომოდათ შეენარჩუნებინათ ცალკეული, თვითკმარი „წესჩვეულებები“. ღვთისმსახურება იყო მთელი ეკლესიის რწმენის გამოხატულება – ერთიანი რწმენაში, ლოცვაში და საიდუმლოებებში, თუმცა იყო „მრავალსახიანი“ ენის მხრივ.
თუ ეკლესიის ღვთისმსახურება გამოხატავს რწმენის ერთიანობას, ხოლო რწმენა – ერთიანია, მაშინ ღვთისმსახურების ფორმაც უნდა გამოხატავდეს იგივე ერთიანობას. ზოგიერთი ტიპის მრავალფეროვნება გარდაუვალია, მაგრამ იგი არ წარმოადგენს თვითმიზანს: მას გააჩნია მისიონერული მნიშვნელობა, რომელიც ექვემდებარება ეკლესიის ყოფის ძირითად და ერთიან მნიშვნელობას.
მაგრამ თუ რწმენა და ღვთისმსახურება ერთმანეთთან განუყოფლადაა დაკავშირებული, მაშინ ეს კავშირი უნდა იყო არ მხოლოდ ფორმალური, არამედ ცოცხალიც, რომელიც იკვებება ადამიანთა რწმენით და მათი ლოცვისეული ცხოვრებით. ეკლესიის მართლმადიდებლურ გაგებაში რწმენა არა მხოლოდ ნარჩუნდება მოციქულთა მემკვიდრეობის მეშვეობით ეპისკოპატში, არამედ მთელი ერის მეშვეობითაც; ეკლესიის საყოველთაოობა გამოიხატება არა მხოლოდ კრებებში – მსოფლიო და ადგილობრივი, ასევე ხალხის მიერ მათ მიღებასა და შეთვისებაში. ამგვარად, ღვთისმსახურება არ არის მხოლოდ სამღვდელოების საქმე: ის იქმნება და საზრდოობს ერის ღვთისმოსაობის წყალობით. ეკლესიის ისტორიულ ყოფაში ხშირად წარმოიქმნება საშიშროება ერთიანობის საყოველთაოობის და ჭეშმარიტი რწმენის აღქმის საყოველთაოობის ნგრევისა. მაგალითად:
ღვთისმსახურება, ან უფრო სწორედ, სახალხო ღვთისმოსაობა, ზოგჯერ ვითარდება საეკლესიო ღვთიმსახურებისაგან, საღვთო წერილისაგან, საეკლესიო სწავლებისაგან დამოუკიდებლად, აქედან გამომდინარე კი, საეკლესიო გადმოცემისაგან. როცა ღვთისმსახურება იყინება გაურკვეველ ფორმებში, სრულდება გაურკვეველ ენაზე, უპირატესობას ანიჭებს გარეგნულ (ზოგჯერ კი საერთოდ ახლანდელ) ჩვეულებას, მაშინ ხალხი მიმართავს „ხელოვნურ შემოქმედებას“, იკვებება სენტიმენტალიზმით, ზოგჯერ კი ყველაფერში მიდის არასაეკლესიო (სექტანტურ) გზით...
მეორე ფსიქოლოგიური და სულიერი საფრთხე: ღვთისმსახურებითი რეფორმები, რომელიც გამომდინარეობს „ზემოდან“, რომელიც თავსმოხვეულია იერარქიულად, რომელიც შეიძლება იყოს, სავსებით სწორი მართლმადიდებლურ საფუძველზე, მაგრამ ხალხისმიერი აღქმის გარეშე, ნდობისა და ერთიანობის გარეშე საეკლესიო ხელისუფლებასა და ხალხის ღვთისმოსაობას შორის. ასეთი რეფორმები ქმნიან განხეთქილების ატმოსფეროს და ხშირად მიდიან კიდეც აქეთკენ.
კიდევ ერთი საფრთხე. სავსებით თვალნათელი და სწრაფად წარმოქმნადი იქ, სადაც მოხდა განხეთქილება ღვთისმეტყველებასა და ღვთისმოსაობას შორის, სადაც ღვთისმსახურება აღარ საზრდოობს ცოცხალი საეკლესიო გადმოცემით: ეს არის ლიტურგიული წეს–ჩვევების დავიწყება, მათი აზრის ვერგაგება, გამოგონილი სიმბოლური თხრობა, რომელიც მიმართულია მხოლოდ იმაზე, რათა გაამართლოს ის, რაც არ საჭიროებს გამართლებას. როცა საზოგადოება და კულტურა იცვლება, ასეთი „გაყინული“ღვთისმსახურება ვეღარ ხდება წინამძღოლი ჭეშმარიტებისა და ცხოვრებისა.
ჩვენს დროში მილიონობით ადამიანი სულიერად საზრდოობს მართლმადიდებლური ღვთისმსახურებით. ძალიან ბევრი – ჩვენთან, დასავლეთში –მართლმადიდებლობის გაგებას იწყებენ არამხოლოდ აღმოსავლეთის ქრისტიანობის სწორედ რომ ლიტურგიკული ტრადიციების, არამედ ძველი დასავლეთის ქრისტიანობის მეშვეობითაც. მართლმადიდებლურ ღვთისმსახურებაში ისინი პოულობენ კავშირს როგორც პირველი საუკუნეების მოციქულთა რწმენასთან, ასევე მომავალი ღვთის სამეფოსთან. სწორედ ამიტომ ჩვენ, მართლმადიდებლებს, გვამართებს ღვთისმსახურების შენარჩუნება არა მხოლოდ როგორც აუცილებელ კავშირს წარსულთან, არამედ ღვთისმეტყველების სულიერი გამოცდილებისაც, რაც შეადგენს საეკლესიო ლოცვის ბირთვს, რომელშიც წარსული, ახლანდელი და მომავალი ერთიანდება ქრისტეს სხეულის სახით.
რუსულ ეკლესიას გააჩნდა და გააჩნია განსაკუთრებული, ხშირად ტრაგიკული გამოცდილება ამასთან დაკავშირებით. ამიტომ, სწორედ რუსულ ღვთისმეტყველებას, რუს ლიტურგისტებს და რა თქმა უნდა, რუს სამწყსოს ეკისრება განსაკუთრებული სახის პასუხისმგებლობა მართლმადიდებლური ღვთისმსახურების გადმოცემის შენარჩუნება–განვითარებისათვის ჩვენს დროში.
2) წარსულის გაკვეთლები
თუ, ღვთისმსახურების ცვალებადობისა და არაცვალებადობის საკითხის დასმისას ჩვენ გადავხედავთ რუსული ეკლესიის ისტორიას, მაშინ ჩვენი ცნობიერების ცენტრში მოექცევა მე17 საუკუნის განხეთქილება და არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ის აღმოჩნდა გადამწყვეტი მოვლენა პეტრეს რეფორმების დასაწყისისთვის, არამედ იმიტომაც, რომ იგი ამჟღავნებს როგორც დადებით, ასევე უარყოფით შტრიხებს, რომელიც არსებობდა იმ დროის რუსულ მართლმადიდებლობაში. ყველაფერ ამაზე აქ საუბარი შეუძლებელია, და ამასთან ძალიან ბევრი ითქვა ამ განხეთქილებაზე. შემოვიფარგლები მხოლოდ ღვთისმსახურების საკითხით, როგორც ასეთის.
პირველი რაც შეიძლება ითქვას, არის ის, რომ ქრისტიანობის ისტორიაში პირველად თვითონ პრინციპი ღვთისმსახურების შეცვლისა თითქოსდა საკამათო იყო ორივე მხარისთვის. ორივენი გრძნობდნენ წიგნთა ცნობების საჭიროებას, მაგრამ ისინი ასევე მტკიცედ იყვნენ დარწმუნებულები, რომ არსებობდა ერთიანი, ურყევი საკლესიო ღვთისმსახურების წესდება, რომელიც მიღებული იყო ბიზანტიაში რუსეთის მოქცევის დროს. მხარეები ერთმანეთს არ ეთანხმებოდნენ მხოლოდ იმაში, თუ როგორი გზით იქნება უკეთესი ამ წესის აღდგენა: მიმართონ თუ არა „ძველ“ (ბერძნულ ან სლავიანურ) წიგნებს, ან მისდიონ საბერძნეთის ეკლესიის თანამედროვე პრაქტიკას. არც ერთი და არც მეორე მხარე არ ფლობდნენ სათანადო ცოდნას, არც პრაქტიკულ შესაძლებლობას შეემოწმებინათ რუსული პრაქტიკა „ძველი“ მაგალითებით, და ამგვარად, პატრიარქ ნიკონისა და მეფის გადაწყვეტილება – შეესწორებინათ წიგნები ბერძნული მაგალითებით (ანუ იმ წიგნებით, რომელიც დაბეჭდილი იყო ვენეციაში, ხშირად ლათინური გავლენით) – წარმოადგენდა გამარტივებულ გადაწყვეტილებას, რომლის დანერგვაც მოხდა ძალის გამოყენებით. სტაროვერების რეაქცია ყველასათვის ცნობილია...
მაგრამ ნიკონის „რეფორმა“ იყო მხოლოდ „შესწორება“, და არა ნამდვილი რეფორმა. გასაოცარია, რომ მე17 საუკუნის ტრაგედიის მონაწილეებს, როგორც ნიკონიანელებს, ისე სტაროველებს, არ გააჩნდათ წარმოდგენა იმის თაობაზე, რომ არა მხოლოდ „შესწორება“, არამედ ნამდვილი რეფორმა ღვთისმსახურებისა განხორციელდა წარსულში, სწორედ რომ რუსული ეკლესიის ისტორიაში, და არ გამოიწვია არც წინააღმდეგობა, არც განხეთქილება.
რომ არაფერი ვთქვათ იმ ცვლილებებზე, რომელსაც ადგილი ჰქონდა კონსტანტინეპოლის ეკლესიის ღვთისმსახურებაში მე10 და მე11 საუკუნეებში და ცხადია აისახებოდა რუსეთზე, იერუსალიმის წესდების მიღება შედარებით უფრო გვიან პერიოდში (მე13 და მე14 საუკუნეებში), და ასევე პატრიარქ ფილოფეის ცნობილი „დიატაქსისის“ ლიტურგიკულ მსახურების თაობაზე, რომელიც მიღებულ იქნა რუსეთში სრულებით უმტკინვეულოდ. ეს იყო რეფორმა, უფრო მნიშვნელოვანი ხასიათის, ვიდრე „წიგნების შესწორება“ ნიკონის დროს. ჩანს, რომ თათრული უღლისა და მიტროპილიტ კიპრიანეს მართველობის პერიოდში, როცა ტარდებოდა რეფორმები – იერარქიასა და ხალხს შორის, ეკლესიის მსახურთა და საერო კაცებს შორის, სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის – არსებობდა ნდობის ორგანული ატმოსფერო. არ იყო არცერთი შინაგანი ეჭვები, შიში და შინაგანი ტანჯვის მომენტები, რომელნიც აღმოჩნდნენ მე17 საუკუნისათვის დამახასიათებელ მოვლენად. არის კი მოსკოვი ნამდვილად მესამე რომი? არ ყოყმანობს კი მართლმადიდებლობა დასავლეთის გავლენით? არ არიან კი ბერძნები იეზუიტების აგენტები? არიან კი ჩვენთან „სწავლული“ ხალხი, რომელთაც შეუძლიათ წინ აღუდგნენ საფრთხეს? ან თუ არიან, ვინ არიან ისინი? როგორც თვითონ განხეთქილება, ასევე ამას მოყოლილი რეპრესიები განხეთქილების მონაწილეთა მიმართ მნიშვნელოვანწილად ასახავდა შიშსა და მერყეობის უცნაურ გრძნობებს და საკუთარ არასრულფასოვნებას... თითქმისი დაიკარგა ორგანული, ბუნებრივი საყოველთაო ერთიანობა, რომელიც ასე ძლიერი იყო რუსებში მე14 და მე15 საუკუნეებში.
საინტერესოა, რომ თითქმის იმავდროულად უკრაინაში მიტროპოლიტი პეტრე (მოგილა) ასევე ატარებდა რეფორმას – უფრო საეჭვო შინაარსის. როგორც ცნობილია, მნიშვნელოვანწილად მისი „კურთხევები“ (მაგალითად სინანულის საიდუმლოს ლოცვები, ასევე ლიტურგიის შესრულებისას რუბრიკები) იყო ცნობიერად გადმოღებული ლათინური წეს–ჩვევებისგან და ასახავდა საიდუმლოთა ლათინურ სქოლასტიკურ ღვთისმსახურებას. ამავე დროს, მოგილას რეფორმა იყო უსიტყვოდ მიღებული დასავლეთ რუსეთის მიერ, ხოლო დროთა განმავლობაში ფართოდ გამოიყენებოდა ახალი საღვთისმსახურო წიგნების გამოცემებისას მოსკოვში. მოგილასი სჯეროდათ როგორც მართლმადიდებელობის ქომაგის, მხოლოდ აი პატრიარქ ნიკონს კი არ დაუჯერეს...
3) ახლანდელის რეალიები
მთლიანი ქრისტიანულ სამყაროს გადახედვით, ჩვენს დროს შეუძლებელია არ ახსენო იმ ლიტურგიული რეფორმების გამოცდილება, რომელიც გატარდა რომაულ–კათოლიკური ეკლესიის ვატიკანის მეორე კრების მიერ. ეს რეფორმა აღმოჩნდა მრავალმხრივ შედეგიანი, შესანიშნავი მიღწევით ლიტურგიკულ მოძრაობაში, რომელსაც ადგილი ჰქონდა წინა წლებში, განსაკუთრებით საფრანგეთსა და გერმანიაში. მისწრაფება აღდგინათ ძველი ლიტურგიკული პრაქტიკა, დაახლოვებოდნენ ხალხს ღვთიმსახურებაში სალაპარაკო ენის (ლათინურის მაგიერ) შემოღებით, ძველი ღვთისმსახურების ბევრი შტრიხის ცნობიერი მიღებით, რომელიც შემორჩა აღმოსავლეთში, – ვატიკანის კრების რეფორმების ყველა ამ მნიშვნელოვან მიღწევებს გააჩნდათ დიდი ეკუმენისტური მნიშვნელობა, მათ დაახლოვეს კათოლიკობა მართლმადიდებლობასთან. მაგრამ ეკლესიოლოგიური კონტექსტი და მეთოდი რეფორმისა მივიდნენ ღვთისმსახურების საშიშ სეკულარიზაციასთან დასავლეთში და, ყველა შემთხევაში, მხოლოდ ნაწილობრივ გამოაჯანსაღეს ლიტურგიკული ცნობიერება. კათოლიკური „სტაროველების“ აქტიური უმცირესობა დღევანდელ დღემდე ეწინააღმდეგება რეფორმას, რომელიც თავსმოხვეულია „ზემოდან“ და არღვევს ღვთისმოსაობის ზოგიერთ მომენტებს, რომლითად ცხოვრობდა ხალხი...
ჩვენ შეგვიძლია ბევრი რამ ვისწავლოთ ამ შედეგით – როგორც დადებითი, ისე უარყოფითი კუთხითაც.
მართლმადიდებლურ ეკლესიაში დღევანდელ დღესაც კი ღვთისმსახურება არ არის სტატიური, როგორც ეს ჩვენ გვგონია. რუსული ეკლესიით შემოფარგვლისას, შეიძლება რამოდენიმე მაგალითის მოყვანა.
გარეგნული ესთეტიკური დამოკიდებულებით, მე18 საუკუნის შემდეგ დასავლური პოლიფონიური სიმღერის შემოღება, მათ შორის ბევრი „კონცერტული ნომრების“, მნიშვნელოვნად შეცვლიდა ღვთისმსახურების საერთო ხასიათსა და „სტილს“ რუსეთში. აკაფისტების დიდი რაოდენობით პოპულარობის, რომელიც დაწერილია ცნობილი ღვთისმშობლის ცნობილი აკაფისტის მაგალითზე, მისი დიდება, ახლებურად ასაზრდოებს ღვთისმოსაობას, იყენებს რა უფრო ხალხურ ენას, რომელიც ხშირად ყველაზე მისაღებია, ვიდრე უბრალოდ ბერძნულიდან მისი თარგმანი. საღამოობით დილის მსახურება და, დილით – საღამოს მსახურების პრაქტიკა, გახდა „ნორმალური“ მონასტრებშიც კი. ასეთი უამრავი მაგალითის მოყვანა შეიძლება.
მე მაგალითები მომყავს, არა კრიტიკის მიზნით. ბევრ შემთხვევაში, ისინი ასახავენ რელაურ მოთხოვნას და მიღებულია ხალხის მიერ მთლიანად. მაგრამ ზოგჯერ ისინი ეწინააღმდეგებიან ეკლესიურ ცნობიერებას: 1) თვითონ ფაქტი ღვთიმსახურების აშკარა ცვლილების შესახებ; 2) საჭიროება იმისა, რომ გააზრებულ იქნეს ღვთისმოსაობისა და ღვთისმეტყველებას შორის კავშირი, ეკლესიურობასა და მისი ღვთისმსახურებაში გამოხატულებას შორის. რამეთუ ბევრი რამ ხდება ასეთი გააზრების გარეშე – როგორღაც საერთო საეკლესიო ცნობიერების პარალელურად.
რუსული ეკლესია იცნობს „განახლების“ სავალალო გამოცდილებას რევოლუციის შემდგომ წლებში. აქ არსებობს ზოგიერთი პარალელი ვატიკანის კრების რეფორმასთან კათოლიკურ სამყაროში. ზოგიერთ „განახლებულ“ რეფორმას ჰქონდა სეკულარული თანამედროვეობისათვის გამოდევნება, საეკლესიო ხალხისგან მოწყვეტით. მაგრამ მთავარი – ისინი მიღებულ იქნენ განხეთქილების მონაწილეთა მიერ, რომელიც ებრძოდა ეკლესიას. ამით დადებითი და ნაწილობრივ მისაღები და სასურველი რეფორმები, რომელიც მიღებული იყო განახლების მოსურნეთა მიერ, აღმოჩნდნენ კომპრომეტირებულები ხალხის მასის თვალში და თვითონ ეკლესიის თვალში, რადგან ისინი გამომდინარეობდნენ არა მისგან, არამედ იმათგან ვისაც განხეთქილება სურდა.
ჩვენს დროში იმათთვის, ვინც მოწოდებულია დაამოწმოს მართლმადიდებლობა დასავლურ ქვეყნებში, ღვთიმსახურების საკითხი წარმოადგენს პირველხარისხოვან საკითხს, როგორც პრაქტიკული, ისე სულიერი თვალსაზრისით. განზე ვტოვებ ლიტურგიული ენის საკითხს: ამ მხრივ მართლმადიდებლობაში არ არსებობს პრინციპული სირთულე, რამდენადაც მართლმადიდებელი მისიონერები ყველგან და ყოველთვის თარგმნიდნენ წმინდა წიგნს და ღვთისმსახურების ტექსტებს ადგილობრივ ხალხისთვის გასაგებ ენაზე.
მაგრამ დამაკმაყოფილებელი თარგმანების არსებობის შემთხვევაშიც, ჩვენი ცნობიერი მისიონერული მოწმობა ითხოვს ისეთ ღვთიმსახურებით ცხოვრებას, რომელიც შეძლებდა მოეხდინა ზემოქმედება გარეგნულად სწორედ ასე, როგორც მაშინ იმოქმედა კონსტანტინეპოლის წმინდა სოფაის ტაძარში კნიაზ ვლადიმირის ელჩებზე: „ჩვენ არ ვიცოდით სად ვიყავით: ზეცას თუ მიწას...“
დასავლეთის ქრისტიანების კეთილგანმზრახველი და ზრდილი, ხშირად ზედაპირული, ეკუმენისტური შეხვედრების პირობებში, წინასწარ განწყობილი საღვთო სურვილით „სადღესასწაულო“ (ზოგჯერ კი ეგზოტიკური) მართლმადიდებლური ღვთისმსახურებისადმი, ჩვენ შეგვიძლია შემოვიფარგლოთ ისტორიული და სიმბოლური ახსნა–განმარტებებით იმისა რაც არის. მაგრამ ამერიკაში და დასავლეთ ევროპაში მართლმადიდებლობისადმი ასევე ისწრაფვიან ინტელიგენტები, მაძიებელი ხალხი. ჩვენ მათ მოვუწოდებთ ეკლესიისკენ და ვეუბნებით: „მოდი და იხილე...“ და ამ დროს ჩვენ უნებურად ჩვენივე საეკლესიო გადმოცემის სასამართლოს წინაშე ვდგავართ, რომელსაც ჩვენ არ ვიცავთ, ვცვლით მას ფესვგადგმული ჩვეულებებით, ხშირად გაუგებარი და აუხსნელი ჩვენთვისაც კი. და მომსვლელები მიდიან „ტრაპეზის“ გარეშე..
გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ ყველაზე მეორეხარისხოვან დაუსაბუთებელ კითხვასაც კი შეუძლია განაშოროს ხალხი ეკლესიისაგან.
დასკვნის სახით მე მსურს მივუთითო სამ ძირითად პრინციპს, რომელიც მგონია რომ საჭიროა ჩემს მოხსენებაში დასმული საკითხის განხილვისას:
ღვთისმსახურება ასახავს ეკლესიის გადმოცემას, ანუ საეკლესიო რმწენის აღსარებას დროში, სხვადასახვა კულტურულ და განსხვავებულ ეპოქებში. ჩვენ გვჯერა, რომ ეს გადმოცემა არის წმინდა გადმოცემა: საუკუნეების განმავლობაში ცვლილებისას იგი რჩება არსებითადუცვლელი. ჩვენ გვმართებს განვახორციელოთ ღვთისმსახურება ისე, რომ იგი ყოველთვის გამოსახავდეს წმინდა გადმოცემას. რუსულ ღვთისმეტყველებაში არის მრავალი სახელმძღვანელო, რომელიც მიუთითებს როგორ ხდებოდა ეს წარსულში: სახელები პროფესორებისა: მანსვეტოვი, სკაბალანოვიჩი, დმიტრიევსკი, უსპენსკი და სხვა ჩვენთვის ცნობილი პირები.
ღვთისმსახურება ასახავს ეკლესიის ერთიანობას – ერთიანობას წმინდამამისეულ წარსულთან და ერთიანობას, იმათთან ვინც ახლა ეზიარება მართლმადიდებლურ რწმენას.
ღვთისმსახურება არის მოწმობა ჩვენი ცნობიერი რწმენისა: იგი არ უნდა განვითარდეს ღვთისმეტყველებისაგან დამოუკიდებლად, რწმენისგან, მოძღვრებისგან და მამათა გამოცდილებისგან დამოუკიდებლად.
ამ ჩამოღვლილ პირობების გათვალისწინებით, უკვე შეიძლება გაიგო რას ნიშნავს ღვთისმსახურების უცვლელობა და როგორ შეიძლება იგი კანონიერად შეიცვალოს. უცვლელის შეცვლა, როცა ეს ხდება იერარქიასთან განხეთქილებით ან ხალხურ ღვთისმოსაობასთან განხეთქილებით; როცა ისინი გაუთცნობიერებლად ასახავენ სულიერ დაცემას ან ხელოვნურ შემგუებლობა ქვეყანასთან; როცა ისინი თავსმოხვეულია „ზემოდან“, ორგანული საეკლესიო ცნობიერების გარეთ; როცა ისინი წარმოიქმნებიან ღვთისმეტყველებისაგან დაპირისპირებისას ან საერთოდ ეკლესიის თვითაღქმისაგან, მაგრამ არის სავსებით კანონიერი ცვლილებები და გამდიდრებები, რომელიც ყოველთვის ასახავენ ჭეშმარიტ საეკლესიო ცხოვრებას, რომელიც გვაკავშირებს ჩვენ მოციქულეებთან და წმინდა მამებთან, მისაღებად ხდიან ჩვენს ცხოვრებას „ცხონებისათვის“ სხვადასხვა ეპოქასა და სხვადასხვა ვითარებაში.
გარდა ამისა, შეიძლება ითქვას, რომ ღვთისმსახურების უცვლელობა და განვითარება, ისევე გარდაუვალია, როგორც თვით ეკლესიის ცხოვრება ისტორიაში. ამას მოწმობს, მაგალითად, მრავალრიცხოვან ელემენტთა აშკარა ათვისება ბიზანტიური საიმპერატორო ცერემონიალის პრაქტიკიდან, რომელიც შესულია შუა საუკუნეების ღვთისმსახურების პრაქტიკაში, ან რუსეთის ეკლესიის ღვთისმსახურების მთელი ეს „სტილი“, რომელიც მოდის მე19 საუკუნიდან... მაშინაც კი, როცა ეს ცვლილებები არ არის გამართლებული არც გადმოცემით, არც ღვთისმეტყველებით, ისინი მიუთითებენ ჩვენი ღვთისმსახურების სიცოცხლიანობაზე. ღვთისმსახურება, როგორც თავად ეკლესია, არ შეიძლება იგნორირებას უკეთებდეს მის გარშემო არსებულ ცხოვრებას. მაგრამ ჩვენს დროს, როცა ეკლესია არსად არ სარგებლობს ოფიციალური მხარდაჭერით სახელმწიფოსა და საზოგადოებისაგან; როცა ის დარჩენილია საკუთარი თავის ამარა და მოწოდებულია დაამოწმოს მხოლოდ საკუთარი ძალებით, მნიშვნელოვანია აღდგეს ის ორგანული ერთიანობა, რომელიც არსებობდა ძველ ქრისტიანობაში – Lex orandi და Lex credendi: ერთიანობა რწმენისა და ლოცვისა. ეს მოითხოვს დიდ სამწყსო სიყვარულს, ბევრს მოთმინებასა და გამძლეობას, იერარქიისა და ხალხის ერთიანობას, ღვთიმსახურებისა და მისი ისტორიის კარგ ცოდნას.
საკუთარი არსებობის მეორე ათასწლეულის დასაწყისში რუსეთის ეკლესიას შეუძლია და უნდა დაეხმაროს ყველა ჩვენგანს, მთელ მართლმადიდებლურ სამყაროს, კვლავ და კვლავ მოიძოს ღვთისმსახურებაში „სიცოცხლის წყარო“.
მართლმადიდებლური ღვთისმსახურების ცვალებადობისა და უცვლელობის შესახებ
მართლმადიდებლური, ან „კათოლიკური“ ეკლესიის ისტორიის მანძილზე, ქრისტიანული რწმენა იყო განუყოფელი ლოცვისა და ღვთისმსახურებისგან, ხოლო ღვთისმსახურება კი ასახავდა ეკლესიის რწმენას. Lex Orandi–სა და Lex Credendi–ის განუყოფელობას (ლათინ.: ლოცვის წესი და რწმენის წესი – რედაქ. შენიშვ.) ცნობდნენ ძველი პერიოდის ბერობა. აბბა ევაგრი წერდა: „ვინც ლოცულობს, ის ღვთისმსახურია“, ხოლო ჩვენმა აღმოსავლურმა მართლმადიდებლობამ გამოცდილებით გამოსცადა და ეხლაც ცდის, თუ როგორ ნარჩუნდება რწმენა ეკლესიაში ღვთისმსახურების დროს. მრავალი საუკუნის მანძილზე მართლმადიდებლური ღვთისმსახურება ინარჩუნებდა მართლმადიდებლურ სარწმუნოებას ახლო აღმოსავლეთში თურქეთის ბატონობის ქვეშ.
ღვთისმსახურების ძალაზე, როგორც რწმენისა და ერთგულების გამოხატულებაზე, კარგად მოეხსენება რუსულ ეკლესიასაც.
მაგრამ საეკლესიო რწმენისა და ღვთისმსაურების ეს გაუწყვეტლობა წარმოაჩენს თავად ეკლესიის მართალ აღქმას, სწორ საეკლესიო გამოცდილებას, ანუ მართლმადიდებლური ეკლესიოლოგიის სხვადასხვა ასპექტებს შორის სწორი დამოკიდებულების აღქმას .
წარმოდგენილი დროის ფარგლებში შევეცდები გაგიზიაროთ რამოდენიმე შენიშვნები:
ყველანაირი ჭეშმარიტი მართლმადიდებლური მიდგომის ეკლესიოლოგიური წანამძღვრები ღვთისმსახურების ცვალებადობის საკითხის შესახებ;
ამგვარი ცვლილების ისტორიული მაგალითების შესახებ, რომელიც დაკავშირებულია ჩვენს დროსთანაც.
1) ეკლესიოლოგიური შენიშვნები
მამა პავლე ფლორენსკი ნათლად განსაზღვრავდა კულტის მნიშვნელობას, როგორც მთლიანობაში კულტურის გამოსახულებას, რომელიც მოიცავს საეკლესიო საზოგადოების წარსულს, ახლანდელ და მომავალ (ექსატოლოგიურ) ყოფას. ამვარად, ეკლესია ცხოვრობს აპოსტოლური რწმენით, რომელიც გამოსახულია ერთხელ წარსულში, მაგრამ საუკუნეთა განმავლობაში ნარჩუნდება ქრისტეს მკვდრეთით აღდგომის მოწმეთა მიერ და ასევე მომდევნო პერიოდში წმინდა მამებისა და ეკლესიის სწავლულების მიერ. ამავე რწმენას იცავს ეკლესიური საზოგადოებაც მთლიანობაში. მაგრამ ეს რწმენა არის ასევე ქრისტეს მომავალი მეფობის წინასწარმეტყველება. წმინდა იოანე ოქროპირის ევქარისტიულ ლოცვებში ჩვენ მოვიხსენიებთ: “ჯვარი, სამარხი, სამდღიანი აღდგომა, ზეცად ასვლა, მამის მარჯუენით დაჯდომა, მეორე და დიდებული მოსვლა“. ევქარისტია არის ცენტრი ყველა საეკლესიო ცხოვრებისა და ყველანაირი ღვთისმსახურებისა, ამიტომ ევქარისტიული მოქმედებების აზრს განიხილავს მთელი საეკლესიო კულტი მთლიანობაში. ღვთისმსახურება, რომელიც წარსულისგან, ახლანდელი და მომავალისაგან არის განუყოფელი: ახლანდელი მომენტი ეკლესიის ცხოვრებაში გვაკავშირებს ჩვენ ყველასთან „საუკუნითგან კეთილქმნილი“ ღმერთისგან და გვასაზრდოებს ჩვენ სიხარულისა და გამარჯვების გამოცდილებით, რომელიც საუკუნიდან მოყოლებული გამზადებულია რჩეულთათვის, მაგრამ ასევე შესაძლებელია აქ და ახლა.
თუ ეს ასეა, მაშინ გასაგები ხდება ეკლესიის ასე აუცილებელი და გარდაუვალი კონსერვატიზმი, რომელიც იცავს ღვთისმსახურებას მოციქულთა დროიდან, ასევე „მისტერიალური“, წმინდა ხასიათის მატარებელი ღვთისმსახურება – მეფობის საიდუმლოება. ევქარისტიულ ლოცვათა ტექსტი (ან „კანონები“), რომელსაც ჩვენ ვხმარობთ დღეს, იმეორებს, ხშირად სიტყვასიტყვით, მე2-3 საუკუნეების ასევეთივე ლოცვების ტექსტს, თუმცა ღვთისმსახურების ძირითადი ბირთვი გაიზარდა ბევრი ახალი ელემენტების წყალობით ბიზანტიურ პერიოდში, რომელიც ასახავდა სხვა საუკუნეებსა და ეპოქებს. წარსულთან ეს მთავარი კავშირი ივსება კულტის „ჰორიზონტალური“ ერთიანობით, რომელიც აერთიანებს ადგილობრივ ეკლესიებს ერთიან მსოფლიო ეკლესიად. ძველ ეკლესიაში არ არსებობდა ადმინისტრადიციული ერთიანობა ეკლესიებს შორის. არ იყო ცენტრალური ძალაუფლება, რომელიც დაარეგულირებდა ღვთისმსახურებას ყველა ადგილობრივ ეკლესიაში. და ამის მიუხედავად, მაგალითად მე4 საუკუნეში – ღვთისმსახურება ალექსანდრიაში, რომში, ანტიოქიაში ან შორეულ გალიაში ძირითადად ერთმნიშვნელოვანი იყო. სტრუქტურა იყო ერთნაირი. ეკლესია ცხოვრობდა ერთიანი ადმინისტრაციული ცენტრის გარეშე, მაგრამ ცხოვრებით იყო ერთიანი; მოციქულთა რწმენის აღქმის ეს სულიერი ერთიანობა გამოიხატებოდა ღვთისმსახურებათა ფორმის ერთიანობაში (ან, ყოველ შემთხვევაში, ერთმნიშვნელოვანებაში). ჩვენს დროში ლიტურგისტები დაჟინებით ითხოვენ ძველი ეკლესიის ღვთისმსახურების მრავალფეროვნებას. მრავალფეროვნების ასეთი ხაზგასმა მოსახერხებელია მხოლოდ თანამედროვე ეკუმენისტური დიალოგისათვის, სადაც მისი მონაწილეები ეძებენ საუკუნეებით გაყოფილ ქრისტიანობის საეკლესიო ერთიანობის ფორმებს. მაგრამ ძველი ეკლესიის შესწავლისას კიდევ უფრო მეტად გვანცვიფრებს ძველი ქრისტიანების მისწრაფება ლიტურგიული ერთიანობის შენარჩუნებისაკენ, რომელიც იოლად შეიძლება აღმოაჩინოთ ღვთისმსახურების ისტორიაში. ადგილმამულიანი ეკლესიები იოლად აღიქმება როგორც ერთმანეთისაგან ცალკე მყოფი ელემენტები: ალექსანდრია ანტიოქიისათვის, გალია კონსტანტინეპოლისათვის და ა.შ., ხოლო კონსტანტინეპოლის ეკლესიას საერთოდ გააჩნდა სინთეზისაკენ ტენდეცია: მისი ღვთისმსახურება მე4, მე5, მე6 და მე7 საუკუნეებში იყო კრებითი ღვთისმსახურება, რადგან დედაქალაქის ეკლესია იყო ეკლესია ყველა მხრიდან მოსულთათვის, ლიტურგიული სინთეზის ეკლესია... რაც არ უნდა ყოფილიყო, ძველ ეკლესიას არ გააჩნდა მისწაფება, რაც არ უნდა დაჯდომოდათ შეენარჩუნებინათ ცალკეული, თვითკმარი „წესჩვეულებები“. ღვთისმსახურება იყო მთელი ეკლესიის რწმენის გამოხატულება – ერთიანი რწმენაში, ლოცვაში და საიდუმლოებებში, თუმცა იყო „მრავალსახიანი“ ენის მხრივ.
თუ ეკლესიის ღვთისმსახურება გამოხატავს რწმენის ერთიანობას, ხოლო რწმენა – ერთიანია, მაშინ ღვთისმსახურების ფორმაც უნდა გამოხატავდეს იგივე ერთიანობას. ზოგიერთი ტიპის მრავალფეროვნება გარდაუვალია, მაგრამ იგი არ წარმოადგენს თვითმიზანს: მას გააჩნია მისიონერული მნიშვნელობა, რომელიც ექვემდებარება ეკლესიის ყოფის ძირითად და ერთიან მნიშვნელობას.
მაგრამ თუ რწმენა და ღვთისმსახურება ერთმანეთთან განუყოფლადაა დაკავშირებული, მაშინ ეს კავშირი უნდა იყო არ მხოლოდ ფორმალური, არამედ ცოცხალიც, რომელიც იკვებება ადამიანთა რწმენით და მათი ლოცვისეული ცხოვრებით. ეკლესიის მართლმადიდებლურ გაგებაში რწმენა არა მხოლოდ ნარჩუნდება მოციქულთა მემკვიდრეობის მეშვეობით ეპისკოპატში, არამედ მთელი ერის მეშვეობითაც; ეკლესიის საყოველთაოობა გამოიხატება არა მხოლოდ კრებებში – მსოფლიო და ადგილობრივი, ასევე ხალხის მიერ მათ მიღებასა და შეთვისებაში. ამგვარად, ღვთისმსახურება არ არის მხოლოდ სამღვდელოების საქმე: ის იქმნება და საზრდოობს ერის ღვთისმოსაობის წყალობით. ეკლესიის ისტორიულ ყოფაში ხშირად წარმოიქმნება საშიშროება ერთიანობის საყოველთაოობის და ჭეშმარიტი რწმენის აღქმის საყოველთაოობის ნგრევისა. მაგალითად:
ღვთისმსახურება, ან უფრო სწორედ, სახალხო ღვთისმოსაობა, ზოგჯერ ვითარდება საეკლესიო ღვთიმსახურებისაგან, საღვთო წერილისაგან, საეკლესიო სწავლებისაგან დამოუკიდებლად, აქედან გამომდინარე კი, საეკლესიო გადმოცემისაგან. როცა ღვთისმსახურება იყინება გაურკვეველ ფორმებში, სრულდება გაურკვეველ ენაზე, უპირატესობას ანიჭებს გარეგნულ (ზოგჯერ კი საერთოდ ახლანდელ) ჩვეულებას, მაშინ ხალხი მიმართავს „ხელოვნურ შემოქმედებას“, იკვებება სენტიმენტალიზმით, ზოგჯერ კი ყველაფერში მიდის არასაეკლესიო (სექტანტურ) გზით...
მეორე ფსიქოლოგიური და სულიერი საფრთხე: ღვთისმსახურებითი რეფორმები, რომელიც გამომდინარეობს „ზემოდან“, რომელიც თავსმოხვეულია იერარქიულად, რომელიც შეიძლება იყოს, სავსებით სწორი მართლმადიდებლურ საფუძველზე, მაგრამ ხალხისმიერი აღქმის გარეშე, ნდობისა და ერთიანობის გარეშე საეკლესიო ხელისუფლებასა და ხალხის ღვთისმოსაობას შორის. ასეთი რეფორმები ქმნიან განხეთქილების ატმოსფეროს და ხშირად მიდიან კიდეც აქეთკენ.
კიდევ ერთი საფრთხე. სავსებით თვალნათელი და სწრაფად წარმოქმნადი იქ, სადაც მოხდა განხეთქილება ღვთისმეტყველებასა და ღვთისმოსაობას შორის, სადაც ღვთისმსახურება აღარ საზრდოობს ცოცხალი საეკლესიო გადმოცემით: ეს არის ლიტურგიული წეს–ჩვევების დავიწყება, მათი აზრის ვერგაგება, გამოგონილი სიმბოლური თხრობა, რომელიც მიმართულია მხოლოდ იმაზე, რათა გაამართლოს ის, რაც არ საჭიროებს გამართლებას. როცა საზოგადოება და კულტურა იცვლება, ასეთი „გაყინული“ღვთისმსახურება ვეღარ ხდება წინამძღოლი ჭეშმარიტებისა და ცხოვრებისა.
ჩვენს დროში მილიონობით ადამიანი სულიერად საზრდოობს მართლმადიდებლური ღვთისმსახურებით. ძალიან ბევრი – ჩვენთან, დასავლეთში –მართლმადიდებლობის გაგებას იწყებენ არამხოლოდ აღმოსავლეთის ქრისტიანობის სწორედ რომ ლიტურგიკული ტრადიციების, არამედ ძველი დასავლეთის ქრისტიანობის მეშვეობითაც. მართლმადიდებლურ ღვთისმსახურებაში ისინი პოულობენ კავშირს როგორც პირველი საუკუნეების მოციქულთა რწმენასთან, ასევე მომავალი ღვთის სამეფოსთან. სწორედ ამიტომ ჩვენ, მართლმადიდებლებს, გვამართებს ღვთისმსახურების შენარჩუნება არა მხოლოდ როგორც აუცილებელ კავშირს წარსულთან, არამედ ღვთისმეტყველების სულიერი გამოცდილებისაც, რაც შეადგენს საეკლესიო ლოცვის ბირთვს, რომელშიც წარსული, ახლანდელი და მომავალი ერთიანდება ქრისტეს სხეულის სახით.
რუსულ ეკლესიას გააჩნდა და გააჩნია განსაკუთრებული, ხშირად ტრაგიკული გამოცდილება ამასთან დაკავშირებით. ამიტომ, სწორედ რუსულ ღვთისმეტყველებას, რუს ლიტურგისტებს და რა თქმა უნდა, რუს სამწყსოს ეკისრება განსაკუთრებული სახის პასუხისმგებლობა მართლმადიდებლური ღვთისმსახურების გადმოცემის შენარჩუნება–განვითარებისათვის ჩვენს დროში.
2) წარსულის გაკვეთლები
თუ, ღვთისმსახურების ცვალებადობისა და არაცვალებადობის საკითხის დასმისას ჩვენ გადავხედავთ რუსული ეკლესიის ისტორიას, მაშინ ჩვენი ცნობიერების ცენტრში მოექცევა მე17 საუკუნის განხეთქილება და არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ის აღმოჩნდა გადამწყვეტი მოვლენა პეტრეს რეფორმების დასაწყისისთვის, არამედ იმიტომაც, რომ იგი ამჟღავნებს როგორც დადებით, ასევე უარყოფით შტრიხებს, რომელიც არსებობდა იმ დროის რუსულ მართლმადიდებლობაში. ყველაფერ ამაზე აქ საუბარი შეუძლებელია, და ამასთან ძალიან ბევრი ითქვა ამ განხეთქილებაზე. შემოვიფარგლები მხოლოდ ღვთისმსახურების საკითხით, როგორც ასეთის.
პირველი რაც შეიძლება ითქვას, არის ის, რომ ქრისტიანობის ისტორიაში პირველად თვითონ პრინციპი ღვთისმსახურების შეცვლისა თითქოსდა საკამათო იყო ორივე მხარისთვის. ორივენი გრძნობდნენ წიგნთა ცნობების საჭიროებას, მაგრამ ისინი ასევე მტკიცედ იყვნენ დარწმუნებულები, რომ არსებობდა ერთიანი, ურყევი საკლესიო ღვთისმსახურების წესდება, რომელიც მიღებული იყო ბიზანტიაში რუსეთის მოქცევის დროს. მხარეები ერთმანეთს არ ეთანხმებოდნენ მხოლოდ იმაში, თუ როგორი გზით იქნება უკეთესი ამ წესის აღდგენა: მიმართონ თუ არა „ძველ“ (ბერძნულ ან სლავიანურ) წიგნებს, ან მისდიონ საბერძნეთის ეკლესიის თანამედროვე პრაქტიკას. არც ერთი და არც მეორე მხარე არ ფლობდნენ სათანადო ცოდნას, არც პრაქტიკულ შესაძლებლობას შეემოწმებინათ რუსული პრაქტიკა „ძველი“ მაგალითებით, და ამგვარად, პატრიარქ ნიკონისა და მეფის გადაწყვეტილება – შეესწორებინათ წიგნები ბერძნული მაგალითებით (ანუ იმ წიგნებით, რომელიც დაბეჭდილი იყო ვენეციაში, ხშირად ლათინური გავლენით) – წარმოადგენდა გამარტივებულ გადაწყვეტილებას, რომლის დანერგვაც მოხდა ძალის გამოყენებით. სტაროვერების რეაქცია ყველასათვის ცნობილია...
მაგრამ ნიკონის „რეფორმა“ იყო მხოლოდ „შესწორება“, და არა ნამდვილი რეფორმა. გასაოცარია, რომ მე17 საუკუნის ტრაგედიის მონაწილეებს, როგორც ნიკონიანელებს, ისე სტაროველებს, არ გააჩნდათ წარმოდგენა იმის თაობაზე, რომ არა მხოლოდ „შესწორება“, არამედ ნამდვილი რეფორმა ღვთისმსახურებისა განხორციელდა წარსულში, სწორედ რომ რუსული ეკლესიის ისტორიაში, და არ გამოიწვია არც წინააღმდეგობა, არც განხეთქილება.
რომ არაფერი ვთქვათ იმ ცვლილებებზე, რომელსაც ადგილი ჰქონდა კონსტანტინეპოლის ეკლესიის ღვთისმსახურებაში მე10 და მე11 საუკუნეებში და ცხადია აისახებოდა რუსეთზე, იერუსალიმის წესდების მიღება შედარებით უფრო გვიან პერიოდში (მე13 და მე14 საუკუნეებში), და ასევე პატრიარქ ფილოფეის ცნობილი „დიატაქსისის“ ლიტურგიკულ მსახურების თაობაზე, რომელიც მიღებულ იქნა რუსეთში სრულებით უმტკინვეულოდ. ეს იყო რეფორმა, უფრო მნიშვნელოვანი ხასიათის, ვიდრე „წიგნების შესწორება“ ნიკონის დროს. ჩანს, რომ თათრული უღლისა და მიტროპილიტ კიპრიანეს მართველობის პერიოდში, როცა ტარდებოდა რეფორმები – იერარქიასა და ხალხს შორის, ეკლესიის მსახურთა და საერო კაცებს შორის, სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის – არსებობდა ნდობის ორგანული ატმოსფერო. არ იყო არცერთი შინაგანი ეჭვები, შიში და შინაგანი ტანჯვის მომენტები, რომელნიც აღმოჩნდნენ მე17 საუკუნისათვის დამახასიათებელ მოვლენად. არის კი მოსკოვი ნამდვილად მესამე რომი? არ ყოყმანობს კი მართლმადიდებლობა დასავლეთის გავლენით? არ არიან კი ბერძნები იეზუიტების აგენტები? არიან კი ჩვენთან „სწავლული“ ხალხი, რომელთაც შეუძლიათ წინ აღუდგნენ საფრთხეს? ან თუ არიან, ვინ არიან ისინი? როგორც თვითონ განხეთქილება, ასევე ამას მოყოლილი რეპრესიები განხეთქილების მონაწილეთა მიმართ მნიშვნელოვანწილად ასახავდა შიშსა და მერყეობის უცნაურ გრძნობებს და საკუთარ არასრულფასოვნებას... თითქმისი დაიკარგა ორგანული, ბუნებრივი საყოველთაო ერთიანობა, რომელიც ასე ძლიერი იყო რუსებში მე14 და მე15 საუკუნეებში.
საინტერესოა, რომ თითქმის იმავდროულად უკრაინაში მიტროპოლიტი პეტრე (მოგილა) ასევე ატარებდა რეფორმას – უფრო საეჭვო შინაარსის. როგორც ცნობილია, მნიშვნელოვანწილად მისი „კურთხევები“ (მაგალითად სინანულის საიდუმლოს ლოცვები, ასევე ლიტურგიის შესრულებისას რუბრიკები) იყო ცნობიერად გადმოღებული ლათინური წეს–ჩვევებისგან და ასახავდა საიდუმლოთა ლათინურ სქოლასტიკურ ღვთისმსახურებას. ამავე დროს, მოგილას რეფორმა იყო უსიტყვოდ მიღებული დასავლეთ რუსეთის მიერ, ხოლო დროთა განმავლობაში ფართოდ გამოიყენებოდა ახალი საღვთისმსახურო წიგნების გამოცემებისას მოსკოვში. მოგილასი სჯეროდათ როგორც მართლმადიდებელობის ქომაგის, მხოლოდ აი პატრიარქ ნიკონს კი არ დაუჯერეს...
3) ახლანდელის რეალიები
მთლიანი ქრისტიანულ სამყაროს გადახედვით, ჩვენს დროს შეუძლებელია არ ახსენო იმ ლიტურგიული რეფორმების გამოცდილება, რომელიც გატარდა რომაულ–კათოლიკური ეკლესიის ვატიკანის მეორე კრების მიერ. ეს რეფორმა აღმოჩნდა მრავალმხრივ შედეგიანი, შესანიშნავი მიღწევით ლიტურგიკულ მოძრაობაში, რომელსაც ადგილი ჰქონდა წინა წლებში, განსაკუთრებით საფრანგეთსა და გერმანიაში. მისწრაფება აღდგინათ ძველი ლიტურგიკული პრაქტიკა, დაახლოვებოდნენ ხალხს ღვთიმსახურებაში სალაპარაკო ენის (ლათინურის მაგიერ) შემოღებით, ძველი ღვთისმსახურების ბევრი შტრიხის ცნობიერი მიღებით, რომელიც შემორჩა აღმოსავლეთში, – ვატიკანის კრების რეფორმების ყველა ამ მნიშვნელოვან მიღწევებს გააჩნდათ დიდი ეკუმენისტური მნიშვნელობა, მათ დაახლოვეს კათოლიკობა მართლმადიდებლობასთან. მაგრამ ეკლესიოლოგიური კონტექსტი და მეთოდი რეფორმისა მივიდნენ ღვთისმსახურების საშიშ სეკულარიზაციასთან დასავლეთში და, ყველა შემთხევაში, მხოლოდ ნაწილობრივ გამოაჯანსაღეს ლიტურგიკული ცნობიერება. კათოლიკური „სტაროველების“ აქტიური უმცირესობა დღევანდელ დღემდე ეწინააღმდეგება რეფორმას, რომელიც თავსმოხვეულია „ზემოდან“ და არღვევს ღვთისმოსაობის ზოგიერთ მომენტებს, რომლითად ცხოვრობდა ხალხი...
ჩვენ შეგვიძლია ბევრი რამ ვისწავლოთ ამ შედეგით – როგორც დადებითი, ისე უარყოფითი კუთხითაც.
მართლმადიდებლურ ეკლესიაში დღევანდელ დღესაც კი ღვთისმსახურება არ არის სტატიური, როგორც ეს ჩვენ გვგონია. რუსული ეკლესიით შემოფარგვლისას, შეიძლება რამოდენიმე მაგალითის მოყვანა.
გარეგნული ესთეტიკური დამოკიდებულებით, მე18 საუკუნის შემდეგ დასავლური პოლიფონიური სიმღერის შემოღება, მათ შორის ბევრი „კონცერტული ნომრების“, მნიშვნელოვნად შეცვლიდა ღვთისმსახურების საერთო ხასიათსა და „სტილს“ რუსეთში. აკაფისტების დიდი რაოდენობით პოპულარობის, რომელიც დაწერილია ცნობილი ღვთისმშობლის ცნობილი აკაფისტის მაგალითზე, მისი დიდება, ახლებურად ასაზრდოებს ღვთისმოსაობას, იყენებს რა უფრო ხალხურ ენას, რომელიც ხშირად ყველაზე მისაღებია, ვიდრე უბრალოდ ბერძნულიდან მისი თარგმანი. საღამოობით დილის მსახურება და, დილით – საღამოს მსახურების პრაქტიკა, გახდა „ნორმალური“ მონასტრებშიც კი. ასეთი უამრავი მაგალითის მოყვანა შეიძლება.
მე მაგალითები მომყავს, არა კრიტიკის მიზნით. ბევრ შემთხვევაში, ისინი ასახავენ რელაურ მოთხოვნას და მიღებულია ხალხის მიერ მთლიანად. მაგრამ ზოგჯერ ისინი ეწინააღმდეგებიან ეკლესიურ ცნობიერებას: 1) თვითონ ფაქტი ღვთიმსახურების აშკარა ცვლილების შესახებ; 2) საჭიროება იმისა, რომ გააზრებულ იქნეს ღვთისმოსაობისა და ღვთისმეტყველებას შორის კავშირი, ეკლესიურობასა და მისი ღვთისმსახურებაში გამოხატულებას შორის. რამეთუ ბევრი რამ ხდება ასეთი გააზრების გარეშე – როგორღაც საერთო საეკლესიო ცნობიერების პარალელურად.
რუსული ეკლესია იცნობს „განახლების“ სავალალო გამოცდილებას რევოლუციის შემდგომ წლებში. აქ არსებობს ზოგიერთი პარალელი ვატიკანის კრების რეფორმასთან კათოლიკურ სამყაროში. ზოგიერთ „განახლებულ“ რეფორმას ჰქონდა სეკულარული თანამედროვეობისათვის გამოდევნება, საეკლესიო ხალხისგან მოწყვეტით. მაგრამ მთავარი – ისინი მიღებულ იქნენ განხეთქილების მონაწილეთა მიერ, რომელიც ებრძოდა ეკლესიას. ამით დადებითი და ნაწილობრივ მისაღები და სასურველი რეფორმები, რომელიც მიღებული იყო განახლების მოსურნეთა მიერ, აღმოჩნდნენ კომპრომეტირებულები ხალხის მასის თვალში და თვითონ ეკლესიის თვალში, რადგან ისინი გამომდინარეობდნენ არა მისგან, არამედ იმათგან ვისაც განხეთქილება სურდა.
ჩვენს დროში იმათთვის, ვინც მოწოდებულია დაამოწმოს მართლმადიდებლობა დასავლურ ქვეყნებში, ღვთიმსახურების საკითხი წარმოადგენს პირველხარისხოვან საკითხს, როგორც პრაქტიკული, ისე სულიერი თვალსაზრისით. განზე ვტოვებ ლიტურგიული ენის საკითხს: ამ მხრივ მართლმადიდებლობაში არ არსებობს პრინციპული სირთულე, რამდენადაც მართლმადიდებელი მისიონერები ყველგან და ყოველთვის თარგმნიდნენ წმინდა წიგნს და ღვთისმსახურების ტექსტებს ადგილობრივ ხალხისთვის გასაგებ ენაზე.
მაგრამ დამაკმაყოფილებელი თარგმანების არსებობის შემთხვევაშიც, ჩვენი ცნობიერი მისიონერული მოწმობა ითხოვს ისეთ ღვთიმსახურებით ცხოვრებას, რომელიც შეძლებდა მოეხდინა ზემოქმედება გარეგნულად სწორედ ასე, როგორც მაშინ იმოქმედა კონსტანტინეპოლის წმინდა სოფაის ტაძარში კნიაზ ვლადიმირის ელჩებზე: „ჩვენ არ ვიცოდით სად ვიყავით: ზეცას თუ მიწას...“
დასავლეთის ქრისტიანების კეთილგანმზრახველი და ზრდილი, ხშირად ზედაპირული, ეკუმენისტური შეხვედრების პირობებში, წინასწარ განწყობილი საღვთო სურვილით „სადღესასწაულო“ (ზოგჯერ კი ეგზოტიკური) მართლმადიდებლური ღვთისმსახურებისადმი, ჩვენ შეგვიძლია შემოვიფარგლოთ ისტორიული და სიმბოლური ახსნა–განმარტებებით იმისა რაც არის. მაგრამ ამერიკაში და დასავლეთ ევროპაში მართლმადიდებლობისადმი ასევე ისწრაფვიან ინტელიგენტები, მაძიებელი ხალხი. ჩვენ მათ მოვუწოდებთ ეკლესიისკენ და ვეუბნებით: „მოდი და იხილე...“ და ამ დროს ჩვენ უნებურად ჩვენივე საეკლესიო გადმოცემის სასამართლოს წინაშე ვდგავართ, რომელსაც ჩვენ არ ვიცავთ, ვცვლით მას ფესვგადგმული ჩვეულებებით, ხშირად გაუგებარი და აუხსნელი ჩვენთვისაც კი. და მომსვლელები მიდიან „ტრაპეზის“ გარეშე..
გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ ყველაზე მეორეხარისხოვან დაუსაბუთებელ კითხვასაც კი შეუძლია განაშოროს ხალხი ეკლესიისაგან.
დასკვნის სახით მე მსურს მივუთითო სამ ძირითად პრინციპს, რომელიც მგონია რომ საჭიროა ჩემს მოხსენებაში დასმული საკითხის განხილვისას:
ღვთისმსახურება ასახავს ეკლესიის გადმოცემას, ანუ საეკლესიო რმწენის აღსარებას დროში, სხვადასახვა კულტურულ და განსხვავებულ ეპოქებში. ჩვენ გვჯერა, რომ ეს გადმოცემა არის წმინდა გადმოცემა: საუკუნეების განმავლობაში ცვლილებისას იგი რჩება არსებითადუცვლელი. ჩვენ გვმართებს განვახორციელოთ ღვთისმსახურება ისე, რომ იგი ყოველთვის გამოსახავდეს წმინდა გადმოცემას. რუსულ ღვთისმეტყველებაში არის მრავალი სახელმძღვანელო, რომელიც მიუთითებს როგორ ხდებოდა ეს წარსულში: სახელები პროფესორებისა: მანსვეტოვი, სკაბალანოვიჩი, დმიტრიევსკი, უსპენსკი და სხვა ჩვენთვის ცნობილი პირები.
ღვთისმსახურება ასახავს ეკლესიის ერთიანობას – ერთიანობას წმინდამამისეულ წარსულთან და ერთიანობას, იმათთან ვინც ახლა ეზიარება მართლმადიდებლურ რწმენას.
ღვთისმსახურება არის მოწმობა ჩვენი ცნობიერი რწმენისა: იგი არ უნდა განვითარდეს ღვთისმეტყველებისაგან დამოუკიდებლად, რწმენისგან, მოძღვრებისგან და მამათა გამოცდილებისგან დამოუკიდებლად.
ამ ჩამოღვლილ პირობების გათვალისწინებით, უკვე შეიძლება გაიგო რას ნიშნავს ღვთისმსახურების უცვლელობა და როგორ შეიძლება იგი კანონიერად შეიცვალოს. უცვლელის შეცვლა, როცა ეს ხდება იერარქიასთან განხეთქილებით ან ხალხურ ღვთისმოსაობასთან განხეთქილებით; როცა ისინი გაუთცნობიერებლად ასახავენ სულიერ დაცემას ან ხელოვნურ შემგუებლობა ქვეყანასთან; როცა ისინი თავსმოხვეულია „ზემოდან“, ორგანული საეკლესიო ცნობიერების გარეთ; როცა ისინი წარმოიქმნებიან ღვთისმეტყველებისაგან დაპირისპირებისას ან საერთოდ ეკლესიის თვითაღქმისაგან, მაგრამ არის სავსებით კანონიერი ცვლილებები და გამდიდრებები, რომელიც ყოველთვის ასახავენ ჭეშმარიტ საეკლესიო ცხოვრებას, რომელიც გვაკავშირებს ჩვენ მოციქულეებთან და წმინდა მამებთან, მისაღებად ხდიან ჩვენს ცხოვრებას „ცხონებისათვის“ სხვადასხვა ეპოქასა და სხვადასხვა ვითარებაში.
გარდა ამისა, შეიძლება ითქვას, რომ ღვთისმსახურების უცვლელობა და განვითარება, ისევე გარდაუვალია, როგორც თვით ეკლესიის ცხოვრება ისტორიაში. ამას მოწმობს, მაგალითად, მრავალრიცხოვან ელემენტთა აშკარა ათვისება ბიზანტიური საიმპერატორო ცერემონიალის პრაქტიკიდან, რომელიც შესულია შუა საუკუნეების ღვთისმსახურების პრაქტიკაში, ან რუსეთის ეკლესიის ღვთისმსახურების მთელი ეს „სტილი“, რომელიც მოდის მე19 საუკუნიდან... მაშინაც კი, როცა ეს ცვლილებები არ არის გამართლებული არც გადმოცემით, არც ღვთისმეტყველებით, ისინი მიუთითებენ ჩვენი ღვთისმსახურების სიცოცხლიანობაზე. ღვთისმსახურება, როგორც თავად ეკლესია, არ შეიძლება იგნორირებას უკეთებდეს მის გარშემო არსებულ ცხოვრებას. მაგრამ ჩვენს დროს, როცა ეკლესია არსად არ სარგებლობს ოფიციალური მხარდაჭერით სახელმწიფოსა და საზოგადოებისაგან; როცა ის დარჩენილია საკუთარი თავის ამარა და მოწოდებულია დაამოწმოს მხოლოდ საკუთარი ძალებით, მნიშვნელოვანია აღდგეს ის ორგანული ერთიანობა, რომელიც არსებობდა ძველ ქრისტიანობაში – Lex orandi და Lex credendi: ერთიანობა რწმენისა და ლოცვისა. ეს მოითხოვს დიდ სამწყსო სიყვარულს, ბევრს მოთმინებასა და გამძლეობას, იერარქიისა და ხალხის ერთიანობას, ღვთიმსახურებისა და მისი ისტორიის კარგ ცოდნას.
საკუთარი არსებობის მეორე ათასწლეულის დასაწყისში რუსეთის ეკლესიას შეუძლია და უნდა დაეხმაროს ყველა ჩვენგანს, მთელ მართლმადიდებლურ სამყაროს, კვლავ და კვლავ მოიძოს ღვთისმსახურებაში „სიცოცხლის წყარო“.
პროტოპრესვიტერი იოანე მეიენდორფი
(1993)
© Orthodox Theology
თარგმანი გაკეთებულია სპეციალურად საიტისათვის www.orthodoxtheology.ge
