დეკანოზი ლევან მათეშვილი
თავდაპირველად იყო იოანე კაზარიანის წერილი, რომელსაც ავტორის თხოვნით დავურთეთ რეცენზია. სწორედ ეს რეცენზია, უფრო სწორედ, ამ რეცენზიის რამდენიმე პუნქტი გახდა ჩვენსა და ბ–ნ დავითს შორის წარმართული პოლემიკის დასაწყისი, ჩვენთვის დღემდე გაუგებარი, მწვავე და ხშირ შემთხვევაში „მკვახე“ გამონათქვამებით შემკული, რა თქმა უნდა, ჩვენის მხრიდანაც, როგორც საპასუხოდ ბ–ნ დავითის „ბოსტანში გადასროლილი კენჭები“. დასაწყისში ბ–ნ დავითს არ მოეწონა ჩვენი რეცენზიის სულისკვეთება და მან იეჭვა, რომ ჩვენ ნეგატიურად ვართ განწყობილი ლათინური ეკლესიისა და საქართველოს ეკლესიას შორის „თბილი“ ურთიერთობების „დადასტურებული“ ისტორიული ფაქტების მიმართ, მაგრამ, სიმართლე უნდა ითქვას, ჩვენს რეცენზიაში არც გვიფიქრია ოდნავ მაინც შევხებოდით „თბილ“ თუ „ცივ“ ურთიერთობებს, შეგახსენებთ ამ რეცენზიის საკამათო მუხლს: „ წმინდა მიწაზე, მცირე აზიაში და ათონის მთაზე არსებული ქართული მონასტრები არ იყო მცხეთის საყდარის იურისდიქციაში, შესაბამისად, მათი ურთიერთობები ლათინებთან არ შეიძლება ჩაითვალოს ზოგადად საქართველოს ეკლესიის ურთიერთობად დასავლეთის ეკლესიასთან.
აქედან გამომდინარე, წინამდებარე წერილის სათაური, ვფიქრობ, ჰიპერბოლიზირებულია“. შესაბამისად, ჩვენ ისტორიული რეალობიდან გამოვდივართ და ტრივიალურ, ბანალობამდე დასულ დასკვნას ვაკეთებთ, რომ როდესაც საუბარია ჯვრის მონასტერზე და მის ურთიერთობაზე ლათინებთან, არ შეიძლება ეს განვაზოგადოთ და ზოგადად ვუწოდოთ სათაურში „რომის საყდარსა და საქართველოს ეკლესიას შორის ურთიერთობის მოკლე მიმოხილვა“, მით უფრო, რომ ამ პერიოდში ჯვრის მონასტერი იერუსალიმის ლათინური საპატრიარქოს იურისდიქციაში შედიოდა. (იხ. პირველი საპასუხო წერილი http://www.orthodoxtheology.ge/2011/10/blog-post_28.html?spref=fb). აქ არსად ჩანს „თბილი“, „ნელთბილი“ თუ „ცივი“ ურთიერთობების ამსახველი ჩვენი პოზიცია, ეს უბრალოდ ფაქტის კონსტატირებაა. სამწუხაროდ, ბ–ნმა დავითმა საკუთარი ეჭვის საფუძველზე მოგვიძღვნა კრიტიკული წერილები, ამათგან პირველი (http://azrebi.ge/index.php?m=734&newsid=374) მაინც განსაკუთრებულად გამორჩეული გამოდგა, რადგან ავტორი შეეცადა ქრისტიანობის ისტორიის მოკლე რეტროსპექტივა წარმოედგინა „თბილი“ ურთიერთობების წარმოსაჩენად – დაწყებული კირიონ პირველიდან (VI-VII სს. ) – კირიონ მეორეთი ( XX ს.) დამთავრებული. საერთოდ, ისტორიკოსები სადავო საკითხებზე პოლემიკისას, როგორც წესი, ეპოქის მიღმა არ გადიან, როცა საქმე ეხება ეკლესიის ისტორიას – აქ ეპოქის გაგება უფრო ვიწროვდება და შესაძლოა ერთი და იგივე ეპოქის ანალოგიებიც კი არ გამოდგეს, რადგან ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანი ხდება არა ეპოქა, დრო, არამედ სხვადასხვა ათწლეულში წარმოქმნილი რეალობა – რელიგიური, სექტანტური, დოგმატური თუ სხვ. მიუხედავად ამისა, ბ–ნი დავითი თავის 1500 წლოვან ექსკურს ასე ამართლებს თავის მეორე საპასუხო წერილში (http://azrebi.ge/index.php?m=734&newsid=379): “საკითხის სრული განხილვისთვის მე დამჭირდა ზოგადი კონტექსტის (როგორც გეოგრაფიულად, ისე დროითად) წარმოდგენა, რათა მეჩვენებინა, რომ ზოგადი აღმოსავლურ ქრისტიანული (ვგულისხმობ, ბიზანტიური) მიდგომისგან არც ქართლის ეკლესიის საეკლესიო პოლიტიკა იყო განსხვავებული“ – რაც არასწორი დამოკიდებულებაა, კვლავაც ვმეორდებით და ვიტყვით: თუ კირიონ პირველს ურთიერთობა ჰქონდა რომის პაპ გრიგოლ დიოლოღოსთან – ეს ვერაფერი არგუმენტია, რადგან ამ დროს მსოფლიოში ეკლესია ერთი მთლიანი ორგანიზმია და ამ ორგანიზმის შიგნით განხორციელებული ურთიერთობები ნორმაა, სტანდარტია და არა ექსტრაორდინალური შემთხვევა და მით უფრო არც „თბილი“ ურთიერთობების დეკლამირება. ასეთივე წარმატებით ბ–ნ დავითს შეეძლო მოეტანა წმ. ილარიონ ქართველის (დონაურის), საკვირველმოქმედის რომში მოღვაწეობა (IX ს.). ჩვენი ოპონენტის მიერ მოტანილი ეს არგუმენტი კიდევ ერთხელ თვალნათლივ ამტკიცებს როგორ არ შეიძლება პოლემიკის დროს ეპოქების აღრევა.
ბ-ნი დავითი მესამე საპასუხო წერილის დასაწყისში (http://azrebi.ge/index.php?m=734&newsid=384) ცოტა უცნაურ განაცხადს აკეთებს, რაც წუწუნს უფრო წააგავს, ვიდრე შესავალ ნაწილს. ჩვენი ოპონენტი პოლემიკის დროს დაჩაგრულად მიიჩნევს თავს, იმ მიზეზით, რომ იგი ოპონირებას უწევს სასულიერო პირს, რაც აპრიორი „იმთავითვე წამგებიან პოზიციაზე აყენებს მის ერისკაც ოპონენტს“, მაგრამ, ჩვენ გვინდა დავამშვიდოთ ბ-ნი დავითი და საპირისპიროში დავარწმუნოთ, რადგან საწუწუნო ჩვენ უფრო გვაქვს, რადგან სადაც ბ-ნი დავითი აქვეყნებს თავის ჩვენდამი კრიტიკულ წერილებს (www.azrebi.ge), აი იქ კი ნამდვილად - საიტის შემქმნელებიდან, მასპინძელ-სტუმრებიდან დაწყებული, მკითხველის უმრავლესობით დამთავრებული - სასულიერო პირის გაგონებაზე სიბნელე ელანდებათ, შესაბამისად, ჩვენი არგუმენტაციისა და ლოგიკურობის ხარისხის მიუხედავად, მათი წინასწარგანზრახული შეხედულებით ბ-ნი დავითი ყოველთვის კარგ პოზიციაში აღმოჩნდება.
რაც შეეხება „დემაგოგიას“ და ჩვენს ბოდიშის მოხდას - მართალი ბრძანდება ბ-ნი დავითი როცა ბრძანებს: „ეს ღირსეული საქციელია“, მაგრამ ასევე ღირსეულადაც არის ბოდიშის მიღებაც საჭირო. ჩვენის მხრიდან ბოდიშის მოხდა ადამიანური, გნებავთ ეტიკეტური ჟესტი იყო, თუმცაღა ბოლომდე მაინც ვერ ვხვდებოდით თუ რატომ უნდა მოგვეხადა, რადგან „დემაგოგიის სუნი უდის „ - ეს ადამიანმა პიროვნულ შეურაცყოფად, ჩვენის გაგებით, არ უნდა მიიღოს, მაგრამ რახან ღებულობს - ამიტომაც ვიხდით კიდეც ბოდიშს და „ჩაკვარახჭინება“ არაფერ შუაშია. ბ-ნი დავითი სცდება, როცა ჰგონია, რომ ვაღიარეთ „დემაგოგიური მტკიცებულების“ გამოყენება ჩვენს დაუმთავრებელ პოლემიკაში, რითაც ძალიან ცუდად და ხშირად მანიპულირებს. ჩვენ ცოდვა „გავამხილეთ“ და ვაღიარეთ, რომ გამოგვიყენებია - ზოგადად - ჩვენს ცხოვრებაში და არა მაინცდამაინც ბ-ნ დავითთან პოლემიკის დროს, მაგრამ ცხადია, ვისაც როგორც სურს, ისევე ესმის.
ახლა გადავიდეთ საერთო რეზუმირებული მიმოხილვიდან ბ-ნ დავითის მესამე საპასუხო წერილის არსობრივ მხარეზე. ნამდვილად ვერ წაგვართმევთ ბ-ნო დავით წმ. მღვდელმოწამე კირიონ მეორის „ავტორიტეტს“ და ამაში თავად თქვენს მიერ მოტანილი წმინდა პატრიარქის ციტატა გამხელთ: „შურითა ეშმაკისაითა განიხეთქა ძოწეული შუენიერი ერთმორწმუნეობისა, რომელი ემოსა უბიწოსა მას სძალსა ქრისტესა - ეკლესიასა აღმოსავლისა და დასავლისასა“. (კიკნაძე, ვ. კ.-პ.კირიონ II-ის ურთიერთობა დასავლეთ ევროპის საერო და საეკლესიო მოღვაწეებთან // საისტორიო შტუდიები #3, 2002) ე. ი. მაინც „განიხეთქა“ და ასე იმყოფება აქამომდე, ჭეშმარიტად, ყველა სათავისოდ გებულობს, მაგრამ დედააზრს ხომ მაინც ვერ გავექცევით - აღმოსავლეთის და დასავლეთის ეკლესიები განხეთქილნი არიან! ხოლო რაც შეხება კირიონ მეორის სამეცნიერო თუ საქმიან ურთიერთობებს კათოლიკე მკვლევრებთან - ეს მას მხოლოდ პროფესიონალ მეცნიერად წარმოგვიჩენს და არა დასავლეთის ეკლესიის რჯულშემწყნარებელ ადეპტად.
ახლა განვიხილოთ თამარაშვილის ლათინურ-ქართულ ურთიერთობების „ობიექტური“ სურათები. „ობიექტურ“ მონაცემებში თვალში გვხვდება ეს ცნობა: „რომას წაუღიათ წმ. მამათა იოვანესი, ევთიმესი და გიორგის გვამნი“. (თამარაშვილი, მ. ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის ნამდვილის საბუთების შემოტანითა და განმარტებით მე-13 საუკუნიდგან ვიდრე მე-20 საუკუნემდე. ტფ., 1902) ნუთუ მირონ-ლუკიის მთავარეპისკოპოსის მსგავსად გაიტანეს მათი ნაწილებიც? დღეს ივერონის მონასტერში აბა ვის საფლავებზე მიუთითებენ? განა დღეს რომში ვინმეს შეუძლია იგივეს მითითება? თუკი წაიღეს რომში ე.ი. კათოლიკური ეკლესია მათ წმინდანად აღიარებს, მაგრამ დღეს რატომ არაფერი ვიცით ამის შესახებ? უფრო სწორად, ვიცით, რომ რომის ეკლესიის წმინდანთა დასში ქართველი ათონელი მამები არ არიან!
აი „ობიექტურობის“კიდევ ერთი ნიმუში, თამარაშვილის ნაშრომიდან ჩვენთვის უაღრესად საინტერესო მორიგი მონაკვეთი კი შემდეგია: „საქართველოს ეკკლესია ისე დაშორებული არ არის რომის ეკკლესიას, როგორც სხვა ტომების ეკკლესიებია, რადგან მტკიცედ აქვს დაცული მსოფლიო კრებათა დადგენილი ყველა დოგმები. ამიტომ რომის ეკკლესია მას არ უწოდებს ერეტიკად - მწვალებლად, როგორც სხვა ტომთა ეკკლესიებს უწოდებს არამედ უხმობს მარტო გაყრილად.“ ამ კონტექსტში ბ–ნ დავითს მოყავს თეიმურაზ პირველის პოლიტიკური ელჩობის მეთაურის ნიკიფორე ირბახის ჯერ ესპანეთში და შემდგომ რომში მგზავრობის თამარაშვილისეული ინტერპრეტაცია, მაგრამ თავად რომი როგორ მიიჩნევდა საქართველოს სარწმუნოებრივ მდგომარეობას ეს კი ნამდვილად სხვა საკითხია! მადლობა ბ–ნ დავითს, რომ სწორედ ეს არგუმენტი მოიყვანა: 1629 წლის 1 აგვისტოს რომის კათოლიკური სარწმუნოების გამავრცელებელი საზოგადოების, ე. წ. „პროპაგანდა ფიდეს“ წევრმა აქილე ვენერიომ ხელი მოაწერა ურბან მერვისადმი „მიძღვნას“, რომელიც დაერთო დასახელებული საზოგადოების სტამბაში გასავრცელებლად შემზადებულ ქართულენოვანი ნაბეჭდი ტექსტების ყველაზე სოლიდურ გამოცემას – „ქართულ–იტალიურ ლექსიკონს“. ვატიკანთან არსებული ეს დაწესებულება ამჟამად „ხალხთა ევანგელიზაციის კონგრეგაციად“ იწოდება და უმაღლესი რანგის კათოლიკურ სასულიერო დაწესებულებათა შორის სამისიონერო საქმეთა სამინისტროდაა მიჩნეული, ცხადია, თეიმურაზის დროსაც ამ ორგანოს იგივე დანიშნულება ჰქონდა, აი ამონარიდი ამ ორგანოს მუშაკის, აკილე ვენერიოს მიძღვნისა (წერილისა) რომის პაპისადმი: “სარწმუნოების გამავრცელებელი წმ. კონგრეგაციის მისიონერების ყოველდღიური რელაციებიდან ვუწყი, რაოდენ მნიშვნელოვანია კათოლიკური რელიგიის გავრცელებისათვის ბეჭდვა კარგი წიგნებისა, განსაკუთრებით კატეხიზმოებისა სხვადასხვა ენაზე, ერეტიკოს – სქიზმატიკოსთა და ურწმუნოთა ჭეშმარიტებაზე მოსაქცევად... ვიმედოვნებთ, რომ ზემოხსენებული ანბანი და ლექსიკონი ფრიად გამოადგებათ მისიონერებს..“ (APF, SRC, Stamperia, 1622-1720, vol. 1. გვ.97 (95) r-v.) ამ „მიძღვნიდან“ ნათლად ჩანს, თუ რა დამოკიდებულება ჰქონდა ქართველთა რწმენისადმი რომის კონგრეგაციას – ერეტიკოს–სქიზმატიკოსები. ეს ცნობა კი პირდაპირ ეწინააღმდეგება თამარაშვილის მონაცემებს, რაც მას „ობიექტურობის“ ნიღაბს აშორებს და წარმოაჩენს მის მარტოოდენ სურვილების რეალობად გასაღებას.
ახლა ვნახოთ როგორი „ძმური განწყობა“ ჰქონდათ ათონზე ლათინების მიმართ ივერონს და პირიქით: 1274 წელს ლათინებმა დაარბიეს და ამოხოცეს ივერონის საძმო, ლათინებმა და არა ჯვაროსნებმა, მაგრამ შედეგისთვის ამას მნიშვნელობა არ აქვს და ამგვარი ქმედებანი ათონზე ლათინთა ბატონობის დროს უამრავი იყო. (Д. Оболенский, Византийских портретов М. Янус-к, 1998, c. 500)
ბ–ნ დავითს აგრეთვე ვერ დავუთმობთ გიორგი მთაწმინდელის „ავტორიტეტს“, ჩვენი ოპონენტი გვეუბნება: „გაუგებარია, რატომ ცდილობს მამა ლევანი მონური ფსიქოლოგიის ჩარჩოებში მოაქციოს გიორგი მთაწმინდელის აზროვნება და სულისკვეთება? განა რომელიმე ეკლესიის იურისდიქციაში ყოფნა აუცილებლად უნდა გულისხმობდეს იმას, რომ მისი ყველა წევრი მოცემული საეკლესიო ხელისუფლების პოლიტიკას იზიარებდეს ან ახმოვანებდეს (მით უმეტეს, როცა საქმე გვაქვს მის განათლებულ, მოაზროვნე და გაბედულ წარმომადგენლზე)?“ გიორგი მთაწმინდელმა მთელი თავისი სიცოცხლე შესწირა ქართული და ბერძნული ეკლესიების კიდევ უფრო დაახლოების საქმეს, რისთვისაც მან დიდი სარედაქციო სამუშაო ჩაატარა და ბერძნულთან შესაბამისობაში მოიყვანა ქართულ ენაზე წმინდა წერილი. ბერძნული და ქართული ეკლესიების დაახლოების საქმეში გაწეული ღვაწლისა და მართლმადიდებლური სრული აღმსარებლობის გამო 1054-1056 წლებში ანტიოქიელმა პატრიარქებმა პეტრემ და თეოდოსიმ გიორგი მთაწმინდელს „სრული ბერძენიც“ კი უწოდეს. უნდა ვიცოდეთ, რომ სიტყვა „ბერძენის“ ქვეშ იგულისხმება არა ეთნიკური ბერძენი, არამედ სარწმუნოებით ბერძენი, ე.ი. სრული მართლმადიდებელი, მართლმადიდებლური ორიენტაციის აღმსარებელი და დამცველი. სწორედ აღნიშნულ წლებში მოხდა დიდი განხეთქილება და როგორ ფიქრობთ, გიორგი მთაწმინდელი, სრული ბერძენი, რომელ საეკლესიო ბანაკს მიეკუთვნებოდა? ახლა ვნახოთ რა აზრის არის ათონელი მოღვაწე წირვისას აფუებული პურის აუცილებელი გამოყენების შესახებ: “იქნა გამოძიებაი, და დააწესეს, რათა მოვიღებთ ცომსა სახედ ხორცთა ქრისტესაითა, ხოლო პურის ცომსა (იგულისხმება საფუარი-ლ. მ. )-სახედ სულისა გონიერისა და მარილსა - სახედ გონებისა, წინააღმდეგ წვალებისა უსჯულოისა აპოლინარისასა, რომელი-იგი ხორცთა მათ ქრისტესათა საუფლოთა უსულოდ და უგუნებოდ იტყოდა უგუნური იგი და უსჯულოი, ხოლო ღვინოსა თანა წყალსა ურთავთ სახედ სისხლისა და წყლისა ,რომელი გარდამოხდა გვერდსა მხსნელისასა ვითარცა იტყვის იოვანე ოქროპირი“ (ქართული პროზა, I, 1982 წ. გვ. 488). მართალია, აღმოსავლური ლიტურგიკული პრაქტიკა შესაძლოა ანგარიშში არ ჩათვლილიყო, თუკი „სარწმუნოებაი იქნებოდა მართალი“, მაგრამ დასავლეთის ეკლესია ფილიოკვეს დათმობაზე არ წავიდა, ხოლო ჩვენ წარმოვაჩინეთ გიორგი მთაწმინდელის მართლმადიდებლური ცნობიერება და არაფერ შუაშია მისი იურისდიქციის საკითხი, თუმცა ეს საკითხიც გარკვეულია. (აღარ ვსაუბრობთ იმაზე, რომ გიორგი მთაწმინდელმა თარგმნა ფოტიოს პატრიარქის სარწმუნოების სიმბოლო) .
რაც შეეხება ფილიოკვეს, ბ-ნ დავითმა შესაძლოა ახლა აღმოაჩინა, რომ ფილიოკვე შეიძლება დამაბრკოლებელი არ იყოს ორი ეკლესიის საღვთისმეტყველო ინტეგრაციის საქმეში, მაგრამ პირველობა ჩვენს ოპონენტს ამაში არ ეკუთვნის. მაგალითისთვის შეგვიძლია ღმრთისმეტყველების ცნობილი ისტორიკოსის, რუსი მეცნიერის ვ. ბოლოტოვის შემთხვევა მოვიტანოთ: ბონში ძველ კათოლიკებთან მოლაპარაკების დროს, დაასაბუთა რა თავისი მოსაზრება წმინდა მამათა ტექსტების ანალიზით, მან შესაძლებლად მიიჩნია განეცხადებინა, რომ „ფილიოკვე“ სრულიადაც არ წარმოადგენს impedimentum durimens (გადამწყვეტ დაბრკოლებას დოგმატური შერიგებისათვის). ბოლოტოვის აზრით საქმე გვაქვს ორ „თეოლოგუმენასთან“, ორი განსხვავებული ფორმულით a Filio (ძისაგან) და „დია ჰუიუ“ (ძის მიერ). ბოლოტოვი ღმრთისმეტყველების მეტისმეტად კარგი ისტორიკოსი იყო იმისათვის, რომ მოცემული მდგომარეობიდან იგივეობა თვით სწავლებაში (დოგმატიკაში) გამოეყვანა. სამაგიეროდ, ვ. ლოსკი მეტისმეტად კარგი ღმრთისმეტყველი იყო, რომ ბოლოტოვი მწარედ გაეკრიტიკებინა და საოცარი დოგმატური დასაბუთება დაედო „ფილიოკვეზე“ (იხ. ვლადიმერ ლოსკი, სულიწმინდის გამომავლობა მართლმადიდებლურ სწავლებაში სამების შესახებ, საპატრიარქოს გამომცემლობა. 2000 წ.)
და ბოლოს, ვისაც სურს დღეს რომთან ურთიერთობა, იმაზე კი არ უნდა ჰქონდეს აქცენტი თუ რა "პოზიტივები" იყო ისტორიულ წარსულში და თითქოს ამ ყველაფრის "გაპრავებას" ცდილობდეს, არამედ მეტი გამბედაობით ახლანდელი ურთიერთობის პრიზმაში დაგვანახოს ის გზები, რაც ეკლესიათა დაახლოებას შეუწყობს ხელს, ისტორიული გამოცდილება ამის მხოლოდ ხელის შემშლელი ფაქტორია, და სწორედ ამიტომაც არ ამოიწურება ეს პოლემიკა, არადა ცოტა მოსაბეზრებელი გახდა აღნიშნული დისპუტი მკითხველისთვის, რადგან ყოველთვის ვნახავთ „თბილ“ ურთიერთობებს და ასევე „ცივსაც“, ამიტომ, ჩვენის აზრით, ამგვარი ისტორიული სუბიექტივიზმი ცუდი ბექგრაუნდია ორი ეკლესიის დაახლოების საქმეში - თუ, რა თქმა უნდა, ეს არის მიზანი, ხოლო თუ არ არის, მაშინ მით უფრო გაუგებარია ეს პოლემიკა. ამიტომ ბ-ნ დავითის შრომა უფრო შედეგიანი იქნებოდა, თუკი თანამედროვე რეალიების გათვალისწინებით მოგვაწოდებდა ინოვაციურ გადაწყვეტილებებს, მით უფრო, რომ დღეს ქრისტიანული ცივილიზაციის მომავალზე, მის გადარჩენაზეც კი დგას საკითხი . ხოლო ამ სიტუაციაში უპრიანი და დროულიც იქნება იმ ქრისტიანების ძალისხმევის გაერთიანება, რომლებიც ტრადიციულ ზნეობრივ პოზიციებზე დგანან, ესენი კი პირველ რიგში მართლმადიდებლები და კათოლიკები არიან. თუკი ჩვენ მოვახერხებთ ძალისხმევის გაერთიანებას, მაშინ გაცილებით მეტს შევძლებთ ადამიანთა კეთილდღეობის საქმეში, ხოლო საღვთისმეტყველო დიალოგი განვითარდეს თავისი გზით, შესაძლოა, ის როდესმე მივიდეს რაღაც შედეგებამდე, ან არ მივიდეს, რადგან ჩვენსა და მათ შორის განყოფა მარტო დოგმებზე არ დაიყვანება, არამედ განყოფის შემდგომ საეკლესიო გარდამოცემაზე, სულიერ გამოცდილებაზე და სხვ. ამიტომ არ არის საჭირო შედეგების ლოდინი და ისე უნდა ვისწავლოთ კათოლიკებთან ურთიერთობა, რა თქმა უნდა, ურთიერთპატივისცემაზე და ურთიერთთანამშრომლობაზე დაფუძნებული, იმ საზომით, რაშიც შეგვიძლია თანამშრომლობა.
